اسوه هاى تربیتى و اخلاقى در نهضت حسینى

اسوه هاى تربیتى و اخلاقى در نهضت حسینى
ایرانیان همچون دیگر ملتها دین اسلام را به این دلیل پذیرفتند که دینى آسمانى است و فرامین آن خدایى و پیام آن با پیام فطرت سازگار است. در این مکتب است که ارزشهایى نظیر شهادت و جهاد معنى مى دهد و شهید قداست و ظمت خاصى مى یابد و شهادت به کام مجاهد شیرین تر از عسل مى گردد. و به کوشش کنندگان راه حق مژده هدایت داده مى شود: «الذین جاهدوا فینا لنهدینهم سبلنا» (بقره /132) و مظاهر این مکتب ارج مى یابند و شایسته ترین خویهاى آسمانى: ایثار، بیداردلى، ثبات بر طریق حق، فداکارى، مروت، وظیفه شناسى تجلى مى نماید. نظر به این که در این مقال سخن از اسوه هاى تربیتى و اخلاقى است. نخست تربیت و اخلاق را به اجمال تعریف مى کنیم سپس به معرفى مظاهر و نمونه هاى تربیت و اخلاق در نهضت حسینى مى پردازیم: تربیت عبارت است از پرورش و تقویت استعدادهاى مثبت و کاهش استعدادهاى منفى و ایجاد هماهنگى لازم بین آنها. «اخلاق جایگزینى عادتهاى شایسته به جاى ناشایسته است عادتهایى که شرع مقدس اسلام جزئیات آن را مشخص کرده است » (1) اخلاق بخشى از حکمت عملى است که در حوزه فرهنگ اسلامى عبارت از این است که امور مربوط به خود و خانواده و جامعه و سیاست برنامه ریزى شود و چنین اخلاقى را کتاب و سنت مى سازد. و در رفتار بزرگان تبلور پیدا مى کند.» (2) در زندگى امامان شواهد بسیارى داریم که آنان در عین حال که تعالیم انسان دوستانه را یاد مى دادند «خود نیز در مقاطع مختلف:
در گرماى ظهر و سرماى سخت نیمه شب، دست به عمل زده در هر مقیاس که ممکن بوده است خوراک و وسیله زندگى براى بینوایان حمل مى کرده اند.» (3) و پیروان خود را عملا تعلیم مى داده اند. خاندان ولایت و یاران باوفاى حسین علیه السلام در قضیه کربلا نیز همان طور که در رعایت آداب و دستورات اخلاقى و انجام امور شایسته مظاهر اخلاق بودند و در تدبیر و سیاست و اجراى احکام عبادى و تربیتى نیز بهترین سرمشق به شمار مى آمدند. آنان به جهانیان آموختند که فرامین قرآنى تنها براى گفتن و نوشتن و شنیدن نیست بلکه براى اجرا و عمل است.» (4) آنان در صحنه پیکار حضور یافتند و با آفریدن حماسه اى عظیم تعهد خود را به انجام رسانیدند. نهضت عاشورا هنگامى آغاز شد که مردم کوفه از ناروایى ها، نامردمى ها و خودسرى هاى دستگاه بنى امیه به ستوه آمده بودند و حمایت خود را با هزاران نامه اعلام داشتند. امام با این که بى وفایى و سست عنصرى مردم عصر خلافت پدر و امامت برادر خود را تجربه کرده بود، اما «وى براى تعلیم امت جدش رسول الله و اتمام حجت و حاکمیت فرمان الهى امر به معروف و نهى از منکر، دعوت آنان را پذیرفت و مسلم بن عقیل را با نامه اى روانه کوفه کرد.» (5)
مسلم سفیر امام حسین علیه السلام
مسلم مؤمنى است که در قبال مولایش براى خود تعهداتى قایل است و ماموریت خود را یک تکلیف شرعى تلقى مى کند و آن را با عشق مى پذیرد و روانه کوفه مى شود به محض ورود، شیعیان دسته دسته با وى بیعت کردند. مسلم، مسلمانى پرهیزکار و پاکدل بود که به حقیقت براى این نام برازندگى داشت; آن چنان معتقد بود که رعایت مقررات دین و سیره پیغمبر را از هر چیز مهمتر مى شمرد و در دیندارى او همین بس که چون پیغمبر ترور ناگهانى را نهى کرده بود، وى بهترین فرصت را براى قتل ابن زیاد از دست داد و از نهانخانه شریک بن اعور بیرون نیامد تا حرمت این حکم را زیر پا ننهاده باشد و «نخواست که به خاطر سلامت خود و پیروزى در ماموریتى که به عهده داشت حکمى از احکام دین را نقض کند.» وى با این حرکت ثبات بر طریق حق و پایبند بودن به سنت پیغمبر و احکام دین و مردود بودن ترور را به پیروان حسین علیه السلام تعلیم داد. مسلم پس از مرگ «شریک » به خانه «هانى » رفت. هانى مردى سرشناس، محترم و معتقد به حقانیت راه و رسم حسین علیه السلام بود وقتى ابن زیاد از ورود مسلم به خانه «هانى » آگاهى یافت، «هانى » را احضار کرد و به او گفت تا مسلم را تسلیم نکنى رها نخواهى شد. تسلیم کردن مسلم براى شیخى سرشناس و محترم غیرممکن بود. وى هرگز نمى توانست مهمان خود را به دشمن تسلیم کند. «پس از گفتگوهاى بسیار... ابن زیاد عصبانى شد و با عصا چهره هانى را زخمى کرد. خبر به قبیله مذحج رسید آنان قصر را محاصره کردند. ابن زیاد بسیار ترسید به شریح قاضى گفت برو «هانى » را ببین که زنده است و به مردم بگو. شریح او را خون آلوده دید و برگشت و گفت وى زنده است. با شهادت ناقض قاضى دین به دنیا فروخته فرصتى دیگر از دست هواداران مسلم و هانى رفت.» (7) هانى یک مؤمن واقعى بود و به هیچ قیمتى حاضر نبود تغییر جهت دهد، و ابن زیاد پس از نجات از مهلکه براى دستگیرى مسلم نیرو فرستاد.
________________________________________
1- عبدالکریم عثمان، روانشناسى از دیدگاه غزالى، ترجمه و نگارش محمدباقر حجتى، تهران، نشر فرهنگ اسلامى، 1361، ص 330.
2- محمدرضا حکیمى، دانش مسلمین، تهران، دفتر نشر فرهنگ اسلامى، بى تا، ص 332.
3- محمدرضا حکیمى، شرف الدین، تهران، دفتر نشر فرهنگ اسلامى، 1360، ص 163.
4- همان، ص 163.
5- سید جعفر شهیدى، پس از پنجاه سال، پژوهشى تازه پیرامون قیام حسین علیه السلام، تهران، امیرکبیر، 1358، ص 149.
6- همان، ص 136.
7- همان، ص 140- 141.

امام حسین(ع) و تربیت فرزند ( قسمت دوم )

امام حسین(ع) و تربیت فرزند ( قسمت دوم )
حادثه کربلا از منظر تربیت فرزندان
حادثه کربلا، جاودانه‏ترین رویدادى است که زمانه در بستر خودمانند آنرا ندیده است. حادثه‏اى که آثارش در حصار مرزهاى اسلامى‏محدود نگشته و خورشید فروزانش همه گیتى را تا ابد درخشان‏گردانید. همه کسانى که پیرامون این حادثه به تامل نشسته‏اند،به فراخور شناخت‏خویش از آن درس گرفته، مبارزان درس مبارزه،آزادگان درس آزادگى، شهادت طلبان درس شهادت و مصلحان اجتماعى‏درس اصلاح گرفته‏اند.
این واقعه بى‏نظیر زوایاى بى‏انتهایى دارد که تنها اندکى ازآنها شناخته شده و زوایاى ناشناخته‏اش بسى بیش از شناخته شده‏است. بى‏گمان با گسترش دانش بشرى در حوزه علوم انسانى، امید کشف‏آنها دور از انتظار نیست، از جمله زوایاى این واقعه عظیم تامل‏از منظر روانشناسى و تربیت است. نگارنده معتقد است هدف سیره وسنت ائمه اطهار علیهم السلام قبل از هر چیز، هدایت و تربیت است،زیرا آنان بزرگترین مربیان بشریت‏اند و باید تفسیر تربیتى ازحوادث زندگى آنان ارائه شود.
ذکر این نکته مفید است که، گوناگونى شرایط زمانى ائمه اطهارعلیهم السلام باعث گشته تا آنان با وجود آرمان مشترک، در عرصه‏دعوت و تربیت‏شیوه‏هاى گوناگون داشته باشند. در میان امامان‏شیعه، امام حسین(ع)شرایط ویژه خود را داشت. بنابراین ضمن آنکه‏همه زندگى و سیره حضرت سرمشقى کامل، از حیات طیبه، براى‏پیروانش است‏سیره تربیتى آن حضرت در حادثه کربلا هم براى‏کسانى‏که زندگیشان به شرایط زمانى آن حضرت شباهت‏بیشترى دارد ومى‏خواهند حسینى باشند، اهمیت‏بیشترى دارد.
توجه به نیازهاى فرزندان
موجودات عالم براى ادامه حیات نیازهایى دارند که بدون برآوردن آنها ادامه حیات نا ممکن و یا همراه با سختى است این‏احتیاج در غیر انسان به نیازهاى مادى و جسمانى محدود است; امادر انسان نیاز امور مادى، روانى و معنوى فراوانى را شامل مى‏شودکه تنها در سایه رفع نیاز از همه امور به رشد کامل جسمانى وروانى مى‏رسد. توجه به نیازهاى گوناگون از نکات مهم تربیتى است،نیازهایى که در قالبهاى زیستى، عاطفى، روانى و معنوى جلوه‏گرمى‏شود. در واقعه کربلا نیز با وجود همه مسایل و شیوه‏اى که امام‏حسین(ع)در پیش روى خود داشته، از توجه به نیازهاى مادى و معنوى‏فرزندان و همراهان خود غافل نماند.
الف: نیازهاى مادى
نیازهاى مادى احتیاج اولیه هر انسان است. و بدون تامین آن،قادر به ادامه حیات نیست. نیاز به رفع تشنگى از این جمله است‏که در کربلا به خاطر وضعیت ویژه‏اى که دشمن براى کاروان کربلا به‏وجود آورد، به نیازهاى حیاتى تبدیل شد و ایشان را به تلاش، براى‏رفع آن از راههاى ممکن، واداشت; از اینرو، آنگاه که حضرت‏عباس(ع)از برادر اجازه مبارزه با دشمن طلبید، حضرت از او خواست‏براى کودکان آب فراهم نماید و فرمود:
«فاطلب لهولاء الاطفال قلیلا من الماء» پس کمى آب براى این‏کودکان فراهم کن...
این توجه حضرت آنگاه به اوج مى‏رسد که فرزند شیرخواره‏اش را بربالاى دست مى‏گیرد و از دشمن برایش آب مى‏خواهد. در مقتل ابى مخنف‏آمده است:
امام حسین(ع)به سوى ام کلثوم آمد و فرمود: خواهر! تو را درباره‏فرزند شیرخواره‏ام به نیکى سفارش مى‏کنم، او شیر خواره است وشش ماه بیشتر عمر ندارد. ام کلثوم‏به برادر جواب داد: سه روز است این طفل آب ننوشیده است.
برایش آبى طلب فرما، حضرت طفل را گرفت و در مقابل دشمن ایستادو آنگاه فرمود: «اى قوم شما برادر و فرزندانم را به شهادت‏رساندید و جز این طفل باقى نمانده و او از تشنگى دهان را بازمى‏کند و مى‏بندد، به او جرعه آبى‏دهید...»
ب: نیازهاى عاطفى و روانى
گرچه در طبقه‏بندى نیازها در روانشناسى، نیازهاى زیستى جزءنخستین نیازها به حساب مى‏آید، اما نقش نیازهاى عاطفى و روانى‏نیز با اهمیت و تعیین کننده است. زیرا هر چند نیاز جسمى محسوس‏و آشکار است و فقدانش جسم را متاثر مى‏گرداند، اما نیازهاى‏روحى و روانى نا محسوس‏اند و عدم پاسخگویى به آنها روان آدمى راآزرده مى‏سازد. کودکان و نوجوانان به خاطر موقعیت‏سنى آسیب‏پذیرى در برابر مشکلات نیاز دو چندان به بر آوردن نیازهاى عاطفى‏و روانى دارند، این نیازها، بخصوص در شرایط ویژه، از دست دادن‏والدین، هنگام بیمارى و... چنان شدت مى‏یابد که بى‏توجهى به آنهاحیات روانى و عاطفى کودک را به مخاطره مى‏اندازد.
این شرایط ویژه به کامل‏ترین شکل در کربلا براى فرزندان امام‏حسین(ع)جلوه نمود. فرزندان و همراهان آن حضرت در میدان مبارزه،در سخت‏ترین حالات، امام(ع)را صدا مى‏زدند و در واپسین لحظات، اوج‏نیاز عاطفى خویش را به نمایش مى‏گذارند. در کربلا بیمارى چون‏على‏بن الحسین(ع)حضور دارد که تقدیر الهى بر بقاء وجودش تعلق‏گرفت. و از دست دادن پدر و امام خویش را تجربه نمود. این وضعیت‏خاص قطعا توجه ویژه‏اى را مى‏طلبید و اینجا است که آن حضرت به‏گونه‏هاى مناسب به نیاز فرزندان پاسخ مى‏دهد و نسبت‏به فرزندانى‏که به میدان مبارزه آمده‏اند به گونه‏اى، به یگانه فرزندش زین‏العابدین(ع)به گونه‏اى دیگر. و در مورد یتیمان و داغدیدگان پس‏از شهادت خویش به شکلى دیگر سفارش مى‏فرماید.
رفتار حضرت با فرزندان و نو جوانان در میدان جنگ
آنچه از مقاتل بر مى‏آید این است که حضرت نسبت‏به فرزندان وبرادرزادگانش که به میدان مبارزه مى‏رفتند، رفتارهاى گوناگونى‏داشت. نخست در هنگام رفتن به میدان با در آغوش گرفتن آنان واظهار علاقه و محبت صحنه‏هاى زیبایى از عاطفه و محبت را به نمایش‏مى‏گذاشت. درمورد «قاسم بن الحسن‏» آمده است: «قاسم در حالى‏که نوجوانى غیر بالغ بود، سوى خیمه‏هاى طرف میدان خارج شد. وقتى‏امام حسین(ع)نگاهش به قاسم افتاد، او را به آغوش کشید. آن دودست‏به گردن هم آویختند و چنان گریستند که بیهوش شدند.»
در مرحله بعد، وقتى آنان در میدان مبارزه، در مقابل شرایطنابرابر، گرماى شدید و تشنگى قرار گرفتند، آن حضرت آنان را به‏صبر دعوت کرد و به آنان دلدارى داد و اظهار همدردى نمود درمورد «احمد بن حسن‏» نوشته‏اند: «بعد از آنکه در میدان جنگ‏شرایط مبارزه توان را از او گرفت، نزد عمویش حسین(ع)آمد وپرسید: عمو(جان)آیا جرعه آبى هست تا جگر خود را با آن خنک کنم‏و براى مبارزه با دشمنان خدا و رسولش توان بیشترى پیدا کنم؟
امام(ع)فرمود: «یابنى اصبر قلیلا حتى تلقى جدک رسول الله(ص)،فیسقیک شربه من الماء لاتظماء بعدها ابدا»فرزندم! کمى صبر کن تا جدت رسول خدا را ملاقات کنى، او چنان‏شربت آبى به تو بنوشاند که هرگز تشنه نشوى.
در مورد «على اکبر» نیز آمده است; بعد از مبارزه‏اى بى‏امان‏و کشتن تعدادى از دشمنان در حالى که جراحات زیاد بر بدن داشت،عطش بر او بسیار ناگوار آمد. پس نزد پدر آمد و عرض کرد: «یاابه العطش قد قتلنى و ثقل الحدید قد اجهدنى فهل الى شربه من‏ماء و سبیل اتقوى بها على الاعداء؟ فبکى الحسین(ع)و قال یا بنى‏یغز على محمد و على و على ابیک ان دعوهم فلا یجیبونک و تستغیث‏بهم فلا یغیثونک...»
اى پدر، عطش مرا از پاى در آورد و سنگینى اسلحه مرا ناتوان‏کرد، آیا شربت آبى هست تا با نوشیدن آن، توان بیشتر، با دشمنان‏مبارزه کنم؟
امام فرمود: فرزندم بر محمد و على‏و پدرت سخت است که آنان رابخوانى و به تو پاسخ ندهند و به یارى بخواهى و آنان فریاد رس‏تو نباشند... .
در مرحله سوم، آنگاه که بعد از مبارزه بى‏امان فرزندان توسطدشمن مجروح گشته و بر زمین افتادند، حضرت به رعت‏خود را بربالینشان رسانید و آنها را در آغوش گرفت. در آن لحظات حساس که‏فرزندان نیاز بیشترى به تسلى خاطر داشتند، با آنان ابرازهمدردى نمود... . آنگاه که «قاسم بن الحسن‏» بر زمین افتاد وعموى خود را صدا زد، امام حسین(ع) چون باز شکارى خود را بربالین فرزند برادر رساند و مانند شیر خشمگین بر دشمن حمله‏نمود. وقتى گردو غبار فرو نشست، دیدند امام(ع) بر بالین قاسم‏نشسه و به قاسم(ع)که در حال جان دادن بود، فرمود: عز والله على‏عمک ان تدعوه فلا یجیبک او یجیبک فلا یعنک او یعنک فلا یغنى عنک‏بعدا لقوم قتلوک‏»
به خدا سوگند، بر عموى تو سخت است که او را بخوانى پاسخ‏ندهد، یا اجابت نماید ولى نتواند کمک کند یا کمک کند اما به توسودى نبخشد.(از رحمت)خداوند دور باد قومى که تو را کشت.
رفتار حضرت نسبت‏به فرزند بیمارش زین العابدین(ع)
خواست الهى بر این تعلق گرفت که على بن الحسین حجت او بعد ازامام حسین(ع)، بیمار باشد تا جهاد بر او واجب نشود و همچنان‏زمین از حجت اللهى خالى نگردد و این وضعیت جلوه دیگرى از تربیت‏حسینى را مى‏طلبید. در حالى‏که شدت مبارزه و مصبیتهاى پیاپى کربلاانسان معمولى را چنان به خود مشغول مى‏کند که همه چیز را فراموش‏مى‏کند، مربى بزرگ کربلا از مسئولیت‏بزرگ تربیت غافل نماند و چون‏فرزند خود را نیازمند توجه و مراقبت دید، بر بالینش آمد وگفتگویى صمیمانه به پرسشهاى او در در مورد حوادث کربلا پاسخ‏داد. در منابع تاریخى مى‏خوانیم:
«... حضرت به سوى خیمه فرزندش زین العابدین آمد و در حالى‏که فرزندش بر فرشى از پوستین استراحت مى‏نمود و زینب(س)از اوپرستارى مى‏کرد، فرزندش را عیادت نمود، وقتى زین‏العابدین(ع)نگاهش به پدر افتاد، خواست از بستر بر خیزد. اما ازشدت بیمارى قادر به برخاستن نبود. از عمه‏اش زینب(س)خواست که اورا کمک کند، زینب خود را تکیه گاه او قرار داد.
امام حسین(ع)از وضعیت‏بیمارى فرزندش سئوال کرد و زین‏العابدین(ع)حمد و سپاس خداوند رابه جا آورد و از پدر پرسید دراین روز با این قوم منافق چگونه رفتارى کردى؟
پدر فرمود: «فرزندم شیطان بر آنان مستولى گشت و آنان را ازیاد خدا غافل کرد...»
رفتار حضرت نسبت‏به خانواده و فرزندان در لحظه وداع
امام(ع)در واپسین لحظه‏هاى زندگى خویش شرایط ناگوارى خانواده‏و فرزندان غصه یتیمى و از دست دادن نزدیکترین عزیزان از یک‏طرف، طى مسیر کربلا تا شام و از شام به مدینه، همراهى دشمنان‏سنگدل، از طرف دیگر را مجسم کرد. در چنین شرایطى امام(ع)شیوه‏دعوت به صبر و برد بارى و توجه دادن به نصرت الهى را برگزید تابا دم حسینى خود روح خسته آنان را توان دوباره ببخشد و عزمشان‏براى دست‏یابى به همه اهداف، تقویت نمایند. در مقاتل آمده است:
«هنگامى که امام(ع)همه یارانش را دید که شهید شده‏اند، براى‏وداع به خیمه‏ها آمد و ندا داد: «اى سکینه، اى فاطمه، اى زینب،اى ام‏کلثوم، درود و سلام من بر شما باد» سکینه صدا زد: اى پدرآیا تن به مرگ داده‏اى؟
فرمود: کسى که یاور ندارد، چگونه تن به مرگ ندهد.
طبق نقل دیگر فرمود: «اى نور چشم من کسى که یاورى ندارد،چگونه تسلیم مرگ نشود،(فرزندم)رحمت و نصرت خداوند در دنیا وآخرت به همراه شما است، پس بر قضاء الهى، صبر پیشه کن و زبان‏به شکوه مگشاى، زیرا دنیا از بین رفتنى و آخرت ماندگار است.»
طبق نقل سوم آن حضرت به فرزندان و خواهران چنین توصیه نمود: «خودتان را براى گرفتارى آماده کنید و بدانید خداوند نگهدار ویاور شما است و شما را از شر دشمنان نجات مى‏بخشد و عاقبت‏امرتان را به خیر خواهد کرد، دشمنانتان را با انواع بلاها عذاب‏خواهد نمود و به شما، در برابر این گرفتارى، انواع نعمت وکرامت عطاء خواهد کرد. پس زبان به شکوه مگشایید و سخنى مگوییدکه از منزلت و ارزش شما بکاهد.»
سفارش به فرزندان یتیم و بازماندگان
بى شک از تلخترین لحظات براى فرزندان خرد سال، لحظه‏ى از دست‏دادن والدین است. چنین وضعیتى بر فرزندان بسیار ناگوار و طاقت‏فرسا مى‏نماید. در چنین شریطى آنان نیازمند توجه و عاطفه‏اند،نیازمند محبت و تسلى خاطراند.
فرزندان و بازماندگان کاروان کربلا هم نظاره گر دل خراشترین‏صحنه‏ها بوده‏اند. لذا به توجهى عمیق نیاز داشتند. از این روامام حسین(ع)با همه گرفتاریهایى که داشت، وضعیت روحى و روانى‏فرزندان را پس از شهادت خود پیش بینى کرد و در واپسین لحظات،تنها فرزند بازمانده از خود زین العابدین(ع)را به توجه ومراقبت و درک وضعیت روحى آنها سفارش کرد و آنچنان شرایط روانى‏و روحى آنها را ترسیم کرد و مشاوره‏هاى لازم تربیتى را به ایشان‏ارائه نمود که شخصى آشنا به مسائل روانشناسى و تربیتى را به‏شگفتى وا مى‏دارد. امام(ع)فرمود: «... یا ولدى انت اطیب ذریتى‏و افضل عترتى و نت‏خلیفتى على هولاء العیال و الاطفال فانهم‏غرباء مخذولون قد شملتهم الذله و الیتم و شماته الاعداء و نوائب‏الزمان، سکتهم اذا صرخوا و آنسهم اذا استوحشوا و سل خواطرهم‏بلین السلام فانهم مابقى من رجالهم من یستاءنسون به غیرک و لااحد عندهم یشکون الیه حزنهم سواک دعهم یشموک و تشمهم، و یبکواعلیک و تبکى علیهم.»
فرزندم تو پاکیزه ترین ذریه و با فضیلت‏ترین خاندان من هستى،بعد از من تو سر پرست کودکان و اهل بیت هستى، آنان غریب هستند.
خوارى و یتیمى و شماتت دشمنان و مصیبتهاى زمان آنها را در برگرفته است. هرگاه ناله و گریه شان بلند شد، آرامشان گردان، درهنگام ترس همراهشان باش، با سخنان نرم تسلى خاطرشان بده. ازمردان آنها، جز تو کسى که مایه انس و آرامششان باشد، زنده‏نمانده است و جز تو کسى را که شنواى شکوه‏ها و درد دلهایشان‏باشد، ندارند....»
پاسخگویى به پرسشهاى فرزندان
فرزندان وقتى دوران نوزادى و کودکى را پشت‏سر مى‏گذارند، براثر ارتباط بیشتر با اشیاء پیرامون و برخورد با موقعیتهاى‏جدید، سئوالاتى در ذهنشان به وجود مى‏آید در مقطعى از سن، چنان‏والدین را «سئوال باران‏» مى‏کنند که آنها را به ستوه مى‏آورند.
کودکان هرچه رشد عقلانى بیشترى مى‏یابند، سئوالات جدى‏ترى خواهندداشت، بویژه در دوره نوجوانى و آغاز جوانى، شرایط جدید، تغییرو تحولات، تصمیمات بزرگ در زندگى والدین سئوالات بیشترى را درذهن آنان ایجاد مى‏کند، در چنین وضعیتى بر والدین بصیر و آگاه‏است که زمینه پرسشگرى را براى فرزندانشان فراهم کنند و پاى‏صحبتهاى آنان بنشینند و با صبر و حوصله به پرسشهاى آنان پاسخ‏مناسب دهند و ابهامات را مرتفع سازند. حادثه کربلا، که موقعیت‏جدیدى در زندگى امام حسین(ع) محسوب مى‏شد، پرسشهایى را در ذهن‏فرزندان و دیگر همراهان حضرت ایجاد کرد و ذهن کنجکاو آنان رابه پرسشگرى وا داشت. حسین بن على(ع)با درک موقعیت آنها، به‏سئوالاتشان پاسخهاى مناسب و در خور شاءنشان مى‏داد. به دو نمونه‏از پاسخگویى حضرت اشاره مى‏کنیم:
1 هنگامى که حضرت به همراه اصحابش، هنگام ظهر در ثعلبیه‏فرود آمد، خواب کوتاهى بر آن حضرت مستولى شد. پس از اندکى حضرت‏با چشم گریان از خواب بیدار شد. فرزندش «على‏» که متوجه این‏صحنه بود، پرسید: اى پدر! چرا گریه مى‏کنى؟ خداوند چشم تو رانگریاند.
حضرت فرمود: «فرزندم این لحظه، وقتى است که رویا در آن دروغ‏نمى‏باشد. من در خواب سواره‏اى را دیدم که کنارم ایستاد و گفت:
«اى حسین شما به سرعت‏حرکت مى‏کنید و مرگ به سرعت‏شما را به‏بهشت مى‏رساند و آگاهى یافتم که مرگ ما فرا رسیده است.»
على‏پرسید: اى پدر! آیا ما بر حق نیستیم؟
فرمود: «فرزندم به خداوندى که همه بندگان به سوى او برمى‏گردند، ما بر حق هستیم‏»على عرض کرد: در این صورت ترسى از مرگ نداریم.
امام فرمود: خداوند بهترین پاداش پدر به فرزند را به تو عطافرماید.»
2- بعد از آنکه حضرت، در شب عاشورا، حوادث روز عاشورا وشهادت یاران را ترسیم کرد، قاسم بن حسن(ع)در باره شهادت خودپرسید. امام(ع)به او مهربانى کرد و پرسید:
فرزندم مرگ نزد تو چگونه است؟
پاسخ داد: عمو(جان)مرگ نزد من از عسل شیرین‏تر است.
حضرت بعد از آنکه ظرفیت و توان درک قاسم را نمایان ساخت وپاسخ زیباى او را شنید، فرمود: عمویت‏به فدایت گردد! به خداقسم! تو از کسانى هستى که بعد از آزمایش بزرگ به همراه من شهیدمى‏شوند.
نقش آزادى و انتخاب در تربیت فرزندان
خداوند انسان را آزاد آفرید و قدرت اراده و انتخاب به اوبخشید تا پرتو آن از میان راههاى مختلف مسیر صحیح را برگزیند.
آنچه انسان در پرتو شناخت و بدون اکراه و اجبار برگزید، در راه‏تحقق و دستیابى به آن تا پاى جان مى‏ایستد، عنصر آزادى به جا وانتخاب درست در تربیت، عنصرى گرانبها و کار آمد است، در تربیت‏فرزندان اجبار ثمرى نمى‏بخشد، والدین و مربیان باید چنان زمینه‏را آماده کنند که فرزندان خود راه صحیح را بر گزینند تا برآنچه به حق برگزیده‏اند، پایبند و استوار باشند، از جلوه‏هاى‏تربیتى حادثه عاشورا، صحنه آزادى و انتخاب راه بود. امام‏حسین(ع)با اینکه در کربلا به شدت نیازمند داشتن یاور بودند، باکمال صداقت و راستى فرزندان و دیگر یاوران خود را در ادامه‏مسیر آزاد مى‏گذارد و با اینکه بر فرزندان خود حق بزرگ دارد اماهیچگاه راه مبارزه و همراهى خود را بر آنان تحمیل نمى‏کند و ازاینروست که مى‏بینیم آنان نیز که آگاهانه همراهى پدر و امام‏خویش را برگزیدند در راهش تا آخرین نفس ایستاده و جان خویش رافداى راهش نموده‏اند. ابى حمزه‏ثمالى از على‏بن الحسین(ع) نقل‏مى‏کند که در شب عاشورا پدرم اهل و فرزندان خود و اصحاب را جمع‏نمودند و خطاب به آنان فرمود: «اى اهل و فرزندان و اى شیعیان‏من، از فرصت‏شب استفاده کنید و جانهاى خود را نجات دهید... شمادر بیعتى که با من بسته‏اید آزاد هستید. ...»
نیز آن حضرت هنگامى که عبدالله فرزند مسلم نزد ایشان آمد واجازه میدان طلبید فرمود: «شما در بیعت‏با من آزاد هستى،شهادت پدرت کافى است. تو دست مادرت را بگیر و از این معرکه‏خارج شو» عبد الله عرض کرد: «بخدا سوگند من از کسانى نیستم‏که دنیا را بر آخرت مقدم دارم.»
ماهنامه کوثر شماره 39

امام حسین(ع)و تربیت فرزند(1)

امام حسین(ع)و تربیت فرزند(1)
تربیت صحیح فرزندان از ضرورى ترین وظایف والدین به شمارمى آید. انجام دادن این وظیفه مهم، حساس و ظریف بدون تکیه بردیدگاههاى صاحب نظران آگاه و مطمئن ممکن نیست. ما معتقدیم که معصومان(علیهم السلام)در همه ابعاد هدایتى و تربیتى الگوهایى کامل و مطمئن به شمار مى آیند و تکیه بردیدگاهها و رفتارهاى تربیتى آنان در مسیر تحقق وظیفه خطیر تربیت فرزندان، بهترین ره توشه است. معصومان( علیهم السلام)همه نور واحد بوده، هدف مشترک داشتند; ولى به اقتضاى گوناگونى موقعیتها در سیره تربیتى آنان دیدگاهها و رفتارهاى تربیتى گوناگون به چشم مى خورد. کنارهم نهادن مجموعه دیدگاهها و رفتارهاى تربیتى آنان الگویى کامل ازنظام تربیتى اسلام عرضه مى کند. در میان معصومان(علیهم السلام)امام حسین(ع)از موقعیت ویژه اى برخوردار است و این موقعیت به زندگى و سیره تربیتى آن حضرت برجستگى خاصى بخشیده است. این مقاله برآن است تا نکاتى از سیره تربیتى آن حضرت را دردو بخش ارائه کند. بخش اول برخى نکات تربیتى است که تا پیش از حادثه کربلا تحقق یافته و به ما رسیده است و بخش دوم نگاهى مستقل به حادثه عظیم کربلا و بیان نکات تربیتى آن. ذکر این نکته مفید مى نماید که ازبخش پایانى عمر شریف حضرت یعنى زمان تحقق حادثه کربلا نکات تربیتى بیشترى در دسترس داریم. سبب این امر دو چیز مى تواندباشد:
نخست آنکه حادثه کربلا به خاطر بى نظیر بودن آن بیش ازسایرحوادث موردتوجه سیره نویسان و مورخان واقع گردید وبنابراین، اسناد بیشترى از آن در دسترس است که مى توان از لابلاى آن نکات تربیتى بیشترى کشف کرد; و دیگر آنکه در این مقطع ازعمر شریف حضرت، فرزندان و اهل بیت او به طور مستقیم همراهش بودند و در نتیجه زمینه بروز نکات تربیتى بیشترى فراهم بوده است; و شاید این امر، یکى از اسرار پاى فشارى امام بر حضوراهل بیت در کربلا بوده است. از این رو، شایسته است پژوهشگران عرصه تربیت اسلامى فرصت را غنیمت شمرده، حادثه کربلا را باتوجهى عمیق تر از منظر تربیت بنگرند ونکات تربیتى سودمندى را از آن استخراج کنند.
زمینه سازى تربیت
در مکتب اهل بیت(علیهم السلام)نه تنها تربیت فرزندان از لحظه تولد مورد توجه بوده بلکه به زمینه هاى تربیت و شرایط قبل ازتولد و بلکه حتى قبل از انعقاد نطفه نیز توجه خاص شده است. ازاین رو در روایات معصومان(علیهم السلام) زمینه ها و شرایط مطلوب و نامطلوب انعقاد نطفه بیان گردید. از جمله این نکات پرهیزکردن از همبسترى در شبى است که انسان قصد مسافرت دارد. امام حسین(ع)خطاب به اصحابش فرمود:
«اجتنبوا الغشیان فى اللیله التى تریدون فیها السفر فان من فعل ذالک ثم رزق ولدا کان احولا»
از همبستر شدن با همسرانتان در شبى که قصد مسافرت داریدبپرهیزید; (زیرا)اگر در اثر آن فرزندى روزى شود احول(لوچ)خواهدبود.» (1)
اظهار محبت به فرزندان
محبت به فرزندان امرى درونى است که خداوند آن را در دل والدین به ودیعت نهاده است. اما آنچه در این میان مهم مى نمایدو آثار تربیتى در پى دارد ابراز آن است. این امرى اختیارى است و والدین و مربیان مى توانند در پرتو آن زمینه تربیت صحیح رافراهم آورند. چه بسیارند والدینى که در برابر فرزندان خود محبت فراوان دارند اما آن را ابراز نمى کنند در حالى که محبت وقتى سازنده وتاثیر گذار خواهد بود که فرد مورد محبت از آن آگاهى یابد.امام حسین(ع)به عنوان الگوى تربیتى مطمئن و کامل محبت به فرزندان را از نیازهاى ضرورى آنان دانسته، در قالبهاى گوناگون به ابراز آن مى پرداخت. گاه با در آغوش گرفتن و به سینه چسبانیدن خردسالان، زمانى با بوسیدن آنان و گاه با به زبان آوردن کلمات شیرین و محبت آمیز.
عبیدالله بن عتبه چنین مى گوید: «کنت عندالحسین بن على(علیهماالسلام)اذ دخل على بن الحسین الاصغر فدعاه الحسین(ع)و ضمه الیه ضما و قبل مابین عینیه ثم قال: بابى انت اطیب ریحک و احسن خلقک...» (2)
«نزد حسین بن على(ع)بودم که على بن حسین(ع)وارد شد. حسین(ع)(امام سجاد(ع))او را صدا زد، در آغوش گرفت و به سینه چسبانید، میان دو چشمش را بوسید و سپس فرمود: پدرم به فدایت باد، چقدر خوشبو و زیبایى!»
تشویق فرزندان در برابر کار خوب آنان
یکى از شیوه هاى تربیتى مورد اتفاق صاحب نظران عرصه تعلیم وتربیت، شیوه کارآمد تشویق است. تشویق به جا و متناسب با فعالیت انجام شده، به ایجاد انگیزه در فرد منجر شده، به تکرار و تقویت رفتار مى انجامد.
چه بسا فرزندان از ارزش و اعتبار صفات مثبت خود آگاهى نداشته، در نتیجه به شخصیت حقیقى و توانمندیهاى ثبت خویش پى نبرده، خود را در مقایسه با دیگران ناچیز به شمار آورند. ازاین رو والدین و مربیان باید ویژگیهاى مثبت فرزندان را کشف وبرجسته سازند; مورد ستایش و تشویق قرار دهند. در فرهنگ اسلامى که تربیت دینى و اخلاقى فرزندان در کانون توجه است. برتشویق فرزندان هنگام بروز رفتارهاى دینى و برجسته کردن صفات اخلاقى ومعنوى آنان بسیار تاکید شده است. امام سجاد(ع)فرمود: من به بیمارى شدیدى مبتلا شدم. پدرم بربالینم آمد و فرمود:
ماتشتهى؟ فقلت: اشتهى ان اکون ممن لااقترح (3) على الله ربى مایدبره لى، فقال لى: احسنت ضاهیت ابراهیم الخلیل صلوات الله علیه حیث قال جبرئیل(ع): هل من حاجه؟ فقال: لا اقترح على ربى بل حسبى الله و نعم الوکیل.» (4)
چه خواسته اى دارى؟ عرض کردم: دوست دارم از کسانى باشم که درباره آنچه خداوند برایم تدبیر کرده، نپرسم؟ پدرم در مقابل این جمله به من آفرین گفت و فرمود: تو مانند ابراهیم خلیلى; به هنگام گرفتارى جبرئیل نزدش آمد و پرسید: از ما کمک مى خواهى؟ اودر جواب فرمود:(درباره آنچه پیش آمده)از خداوند سؤال نمى کنم. خداوند مرا کافى است و او بهترین وکیل است.
در این حدیث ملاحظه مى شود که امام حسین(ع)در مقابل پاسخ عارفانه و دلنشین فرزندش که براساس ظاهر حدیث، سن و سال چندانى هم نداشت. جمله «احسنت »را به کار برد و او را به «ابراهیم خلیل » تشبیه کرد.
اهمیت آموزشهاى دینى فرزندان و قدردانى از معلمان و مربیان
در اسلام دانش آموزى مورد اهتمام شدید بوده و رهبران دینى پیروان خود را به آموزش و اندوختن دانش، به ویژه معارف دینى،تشویق کرده اند.
براساس سخنان معصومان(علیهم السلام)، معلمان و مربیان، به خصوص آنان که در تعلیم آموزه هاى دینى مى کوشند، حق بزرگى برجامعه دارند و باید تلاش صادقانه شان مورد قدردانى و سپاسگزارى قرارگیرد تا رغبت و انگیزه بیشترى بیابند. مرحوم بحرانى درحلیه الابرار از شیخ فخرالدین نجفى که از فضلا و زهاد بود. چنان نقل کرده که شخصى به نام عبدالرحمان در مدینه معلم کودکان بود و یکى از فرزندان امام حسین(ع)به نام «جعفر» نزدش آموزش مى دید. معلم جمله «الحمدلله رب العالمین » را به جعفر تعلیم داد. هنگامى که جعفر این جمله را براى پدر قرائت کرد، حضرت معلم فرزندش را فراخواند و هزار دینار و هزار حله... به اوهدیه داد. وقتى حضرت به خاطر پاداش زیاد مورد پرسش قرار گرفت، در جواب فرمود:
«و انى تساوى عطیتى هذا بتعلیمه الحمدلله رب العالمین » .
هدیه من برابر با تعلیم «الحمدلله رب العالمین » است. (5)
احترام به انتخاب جوان در امر ازدواج
جوانان به سبب کمى تجربه به استفاده از تجارب و نصایح والدین نیازمندند، اما آنان دیگر دوران کودکى و نوجوانى را پشت سرگذاشته و به حدى از رشد رسیده اند که خود حق انتخاب داشته،براى خود تصمیم بگیرند. از این رو، شایسته است والدین در دوران کودکى و نوجوانى زمینه استقلال و قدرت تصمیم گیرى آنها را فراهم آورده، آنان را چنان تربیت کنند که سمت انتخابهاى معقول وتصمیمهایى منطقى پیش روند و مصالح واقعیشان را بر منافع آنى وزودگذر ترجیح دهند. اگر فرزندان به این حد از رشد و استقلال رسیدند، باید به آنان اعتماد کرد و به تصمیمها و انتخابهاشان احترام نهاد. جوان در طول زندگى با انتخابهاى گوناگون رو به روست و یکى از مهمترین آنها گزینش همسراست. در این مساله،چنانچه فرزند از قدرت انتخاب صحیح و معقول برخوردار است، بایدبه وى حق انتخاب داد و از ازدواجهاى تحمیلى پرهیز کرد. حسن (6) ،فرزند امام حسن مجتبى(ع)یکى از دختران امام حسین(ع)راخواستگارى کرد. امام حسین(ع)به او فرمود: «اختر یا بنى اجتهما الیک.» فرزندم! هر کدام را بیشتر دوست دارى انتخاب کن.
فرزند امام مجتبى(ع)شرم کرد و جوابى نداد. آنگاه امام حسین(ع)فرمود: من دخترم فاطمه را برایت انتخاب کرده ام; زیرا او به مادرم فاطمه دختر رسول خدا(ص)شبیه تر است.» (7)
ملاحظه مى شود با این که فرزند امام مجتبى(ع)به احترام عمو ودخترانش به طور مشخص از دختر خاصى خواستگارى نکرد و امر را به عمویش وانهاد; امام حسین(ع)به انتخاب وعلاقه فرزند برادرش اهمیت داد و از او خواست خودش آن را که بیشتر دوست دارد به همسرى برگزیند.
تربیت عملى
بى تردید مؤثرترین عامل در تربیت اخلاقى و دینى فرزندان رفتارهاى درست والدین است. پرواضح است که زبان رفتار از زبان گفتار بسى نافذتر است و در عمل آثارى نهفته است که هرگز ازگفتار برنمى آید. کودک و نوجوانى که پیوسته شاهد اعمال نیک والدین است، بطور غیر مستقیم سرمشق مى گیرد و به انجام کارهاى نیک تشویق مى گردد. در سیره تربیتى ائمه اطهار(علیهم السلام)تربیت با رفتار و عمل بارزترین بعد تربیت است. فرزندان ائمه(علیهم السلام)با دیدن رفتار آنان سرمشق گرفته، عمل مى کردند. شعیب بن عبدالرحمن خزائى مى گوید: هنگامى که امام حسین(ع)در کربلا به شهادت رسید بردوشش نشانه اى وجود داشت. ازامام سجاد(ع)درباره آن پرسیدند، امام سجاد(ع)بسیار گریست وفرمود: «این، اثر بارهاى غذایى است که پدرم بردوشش حمل مى کردو به خانه هاى تهیدستان مى برد.» (8)
آرى، امام سجاد(ع)پیوسته این رفتار را از پدرش مشاهده کرد وسرمشق گرفت و عمل کرد. بدین سبب، امام باقر(ع) فرمود: «(پدرم)على بن الحسین(ع)شبها کیسه نان بردوش حمل مى کرد و(به مستمندان)صدقه مى داد.» (9)
________________________________________
1- موسوعة کلمات الامام الحسین(ع)، ص 711.
2- بحار الانوار، ج ؟
3- اقترحت علیه شیئا: سالته ایاه من غیر رویة و منه الحدیث « ان رسول الله(ص) لا یقترح على ربه فى شى ء یامره به »(مجمع البحرین، طریحى، ج 2، ص 404.)
4- بحار الانوار، ج 46، ص 67، ح 34.
5- حلیة الابرار، سید هاشم بحرانى، ج 1، ص 582.
6- در کتب سیره و تاریخ ائمه(ع) از حسن به عنوان یکى از فرزندان امام مجتبى(ع) یاد شده، شیخ مفید در الارشاد از او چنین یاد مى کند: « و اما حسن بن احلسن فکان جلیلا، رئیسا، فاضلا، ورعا...»(الارشاد، ص 196، مناقب آل ابى طالب، ج 3، ص 192، بحار الانوار، ج 44، ص 163، عوالم، ج 2، ص 306.)
7- موسوعة کلمات الامام الحسین(ع)، ص 632.
8- حلیة الابرار، ج 1، ص 582.
9- مناقب آل ابى طالب، ابن شهر آشوب، ج 4، ص 153.

امام حسین (ع) الگوى زندگى

امام حسین (ع) الگوى زندگى
 
خداوند متعال براى سهولت پیمودن راه هدایت و رسیدن به قله‏هاى سعادت، علاوه بر دستورات و کتابهاى آسمانى، الگوهاى عملى را نیز معرفى فرموده است تا مردم با اقتدا به رفتار آنها راه حقیقت و راستى را به درستى و آسانى بپیمایند . تمام انبیا از این افراد مى‏باشند و در راس همه، پیامبر اکرم صلى الله علیه و آله قرار دارد . ‏
قرآن کریم در مورد اقتدا به پیامبر اکرم صلى الله علیه و آله فرمود: "ولکم فى رسول الله اسوة حسنة‏" "براى شما در [رفتار] رسول خدا الگوى نیکویى است ." ‏
بعد از پیامبر اکرم صلى الله علیه و آله اسوه‏هاى امت، امامان معصوم علیهم السلام و اهل‏بیت آن حضرت مى‏باشند، و یکى از این اسوه‏ها، سرور شهیدان، حسین بن على علیه السلام است . ‏
خود آن بزرگوار در نامه‏اى به سلیمان بن صرد خزاعى و مسیب و ... نوشت: "فلکم فى اسوة; براى شما در رفتار من الگو است ." ‏
از این جهت لازم است‏شیعیان با اوصاف و ویژگیهاى آن بزرگوار آشنا شوند، و خود را با او همرنگ نمایند . آنچه در پیش‏رو دارید، اشاره‏اى به برخى ویژگیها و اوصاف سیدالشهداء، حسین بن على علیه السلام است ‏
‏1 . اخلاص و خدامحورى ‏
در پیشگاه الهى تنها اعمالى ارزش دارد که با اخلاص و رضایت‏خداوند همراه باشد، به همین جهت تمام اعمال در قرآن کریم به نوعى مقید به اخلاص و قصد قربت‏شده‏اند . درباره جهاد مى‏فرماید: "والذین جاهدوا فى سبیل الله‏" ; "کسانى که در راه خداوند جهاد کردند" و درباره شهادت مى‏خوانیم "الذین قتلوا فى سبیل الله‏" ; "کسانى که در راه خدا کشته شدند ." درباره انفاق مى‏خوانیم: "والذین ینفقون اموالهم فى سبیل‏الله‏" ; "کسانى که اموال خود را در راه خدا انفاق مى‏کنند ." ‏
و کسانى را قرآن به عنوان اسوه مطرح نموده، که کارشان بر محور رضاى خداوند بوده است، از جمله: ‏
‏1 . از زبان حضرت ابراهیم مى‏خوانیم: "قل ان صلاتى ونسکى ومحیاى ومماتى لله رب العالمین لا شریک له وبذالک امرت وانا اول المسلمین‏" ; بگو: نماز و تمام عبادات من، و زندگى و مرگ من، همه براى خداوند، پروردگار جهانیان است . همتایى براى او نیست، و به همین مامور شده‏ام و من نخستین مسلمانم ." ‏
‏2 . درباره امیرمؤمنان در قرآن مى‏خوانیم: "ومن الناس من یشرى نفسه ابتغاء مرضاة الله والله رؤوف بالعباد" ; "و از مردم کسى است که جان خود را به خاطر خشنودى خدا مى‏فروشد، و خداوند نسبت‏به بندگان مهربان است ." ‏
‏3 . قرآن درباره اهل‏بیت علیهم السلام مى‏فرماید: "ویطعمون الطعام على حبه مسکینا ویتیما واسیرا انما نطعمکم لوجه الله لا نرید منکم جزاء ولا شکورا" ; "غذا [ى خود] را با اینکه به آن علاقه دارند، به "مسکین‏" و "یتیم‏" و "اسیر" مى‏دهند [و مى‏گویند:] ما شما را بخاطر خدا اطعام مى‏کنیم، و هیچ پاداش و سپاسى از شما نمى‏خواهیم ." ‏
از آنچه بیان شد و غیر آن از آیات قرآن به خوبى استفاده مى‏شود که اعمالى در پیشگاه الهى ارزش دارد که همراه با اخلاص و رضایت الهى باشد، و افرادى در نزد او منزلت دارند که در مسیر رضایت‏حق قدم بردارند . ‏
اخلاص در روایات ‏
‏1 . همه چیز براى خدا: على علیه السلام فرمودند: "طوبى لمن اخلص لله عمله وعلمه وحبه وبغضه واخذه وترکه وکلامه وصمته; خوشا به حال کسى که عمل و علم و دوستى و دشمنى و گرفتن و ترک کردن و سخن گفتن و سکوتش رابراى خداوند خالص کرده است ." ‏
از رجب‏على خیاط نقل شده است که: "در تشییع جنازه آیة الله بروجردى رحمه الله جمعیت‏بسیارى آمدند و تشییع باشکوهى شد، در عالم معنا از ایشان پرسیدم که چطور شد از شما این اندازه تجلیل کردند؟ فرمود: تمام طلبه‏ها را براى خدا درس مى‏دادم ." ‏
پیامبر اکرم صلى الله علیه و آله به اباذر فرمود: "یا اباذر لیکن لک فى کل شى‏ء نیة صالحة حتى فى النوم والاکل; اى ابوذر! باید در هر کارى نیتى پاک داشته باشى، حتى در خوردن و خوابیدن‏" . ‏
‏2 . فقط اعمال خالص: پیامبر اکرم صلى الله علیه و آله فرمود: "اذا عملت عملا فاعمل لله خالصا لانه لا یقبل من عباده الاعمال الا ما کان خالصا; هرگاه عملى انجام دادى، پس براى خدا خالصانه انجام بده; زیرا خداوند فقط اعمالى را از بندگان مى‏پذیرد که خالصانه انجام شده باشد ." ‏
‏3 . راس طاعت: امام صادق علیه السلام فرمودند: "راس طاعة الله الرضا بما صنع الله فیما احب العبد وفیما کره; سر [و اساس بندگى خداوند، راضى بودن به آن چیزى است که خداوند پیش مى‏آورد; در آنچه بنده دوست دارد و یا ناخوشایند اوست ." ‏
‏4 . رضایت‏خدا یا مردم؟: امام حسین علیه السلام فرمود: "من طلب رضا الله بسخط الناس کفاه الله امور الناس ومن طلب رضا الناس بسخط الله وکله الله الى الناس; هرکس رضایت‏خدا را بخواهد هر چند با خشم مردم همراه شود; خداوند او را از امور مردم کفایت مى‏کند، و هر کس که دنبال رضایت مردم باشد با به خشم آوردن خداوند، خداوند او را به مردم وامى‏گذارد ." ‏
امام حسین علیه السلام و رضایت الهى ‏
از بارزترین ویژگیها و اوصاف امام حسین علیه السلام این است که در تمام زندگى، گفتار و رفتار و کردارش طبق رضایت‏حق و در مسیر الهى بود . جز از رضاى خدا دم نزد و جز خدا ندید و جز سخن خدا نشنید و راستى که او به تمام معنى یک بنده سراپا تسلیم الهى بود . به نمونه‏هایى در این رابطه اشاره مى‏شود: ‏
‏1 . قیام براى خدا: آن حضرت فرمودند: "اللهم انک تعلم انه لم یکن ما کان منا تنافسا فى سلطان، ولا التماسا من فضول الحطام ولکن لنرى المعالم من دینک ونظهر الاصلاح فى بلادک ویامن المظلومون من عبادک ویعمل بفرائضک وسنتک واحکامک; ‏
بار خدایا! تو خود مى‏دانى آنچه از ما سر زد، رقابت‏براى دستیابى به سلطنت و آرزوى زیاد کردن کالاى بى‏ارزش دنیا نبوده است; بلکه براى این بوده که نشانه‏هاى دین تو را افراشته ببینیم و اصلاح را در شهرهایت آشکار نماییم و بندگان ستمدیده‏ات منیت‏یابند و به واجبات و سنتها و احکام تو عمل شود ." ‏
‏2 . درخواست‏خشنودى خدا: امام حسین علیه السلام در کنار قبر پیامبر اکرم صلى الله علیه و آله به درگاه خداوند عرض مى‏کند: "اللهم انى احب المعروف وانکر المنکر وانا اسئلک یا ذالجلال والاکرام بحق القبر ومن فیه الا اخترت من امرى هذا ما هو لک رضا ولرسولک فیه رضى; خدایا! براستى من معروف را دوست دارم و منکر را زشت مى‏دارم . اى خداى بزرگ و بزرگوار! من از تو مى‏خواهم به حق این قبر [پیامبر اکرم] و کسى که درون آن است، که براى من در این قیام آنچه رضایت تو و پیامبرت در آن است پیش‏آورى ." ‏
‏3 . هرچه خدا بخواهد: پس از آنکه امام حسین علیه السلام از مدینه به سوى مکه حرکت کرد، در مکه سخنان زیادى ایراد فرمود . در یکى از آنها فرمود: "الحمد لله وما شاء الله ولا قوة الا بالله ... رضى الله رضانا اهل البیت نصبر على بلائه; سپاس براى خداست، آنچه خدا بخواهد [همان خواهد بود] و قوتى جز براى خدا نیست ... ، خشنودى خدا، خشنودى ما اهل‏بیت است و در مقابل بلاى او صبر مى‏کنیم ." ‏
‏4 . فقط براى خدا: هنگامى که تیر به سینه حضرت اصابت کرد و به زمین افتاد فرمود: "بسم الله وبالله وفى سبیل الله وعلى ملة رسول الله; به نام خدا و به یاد خدا و در راه خدا و بر دین رسول خدا [شهید مى‏شوم] ." ‏
الهى در رهت از سرگذشتم ‏
هم از عون و هم از جعفر گذشتم ‏
رضا دادم تنم بى‏سر بگردد ‏
ستوران بر همه پیکر بگردد ‏
رضا دادم که اکبر کشته گردد ‏
تن پاکش به خون آغشته گردد ‏
زکینه پیکرم پامال گردد ‏
زعشقت‏سر زنى بر دار گردد ‏
امام حسین علیه السلام نه تنها در لحظه شهادت زمزمه "فى سبیل الله‏" به زبان داشت‏بلکه همیشه در صبحگاهان و شامگاهان این دعا را به زبان داشت: "بسم الله وبالله ومن الله و الى الله وفى سبیل الله وعلى ملة رسول الله، و توکلت على الله، ولا حول ولا قوة الا بالله العلى العظیم . اللهم انى اسلمت نفسى الیک، ووجهت وجهى الیک وفوضت امرى الیک، ایاک اسال العافیة من کل سوء فى الدنیا والآخرة; به نام خدا و به یاد خدا، از خداوند و به سوى او، و در راه او، بر آیین پیامبر او، و بر خداوند توکل کردم و نیرو و قدرتى جز به [اراده] خداوند بزرگ نیست . پروردگارا! جانم را به تو تسلیم کرده و چهره‏ام را به سوى تو گردانده و کارم را به تو واگذار نموده و از تو سلامتى از هر بدى در دنیا و آخرت را خواهانم ." ‏
در سراسر دعاى فوق خدامحورى، رضایت الهى، و خشنودى به رضایت‏خداوند موج مى‏زند . ‏
‏2 . صبر و بردبارى ‏
یکى دیگر از صفات نیکو و کلیدى انسان، صفت صبر و بردبارى است، صبر حالتى است نفسانى که اگر به حد اعلاى خود برسد انسان را از بى‏قرارى و اضطراب و شکایت از قضاى الهى در برابر حوادث باز مى‏دارد و قدرت ایستادگى در مقابل نفس و خواسته‏هاى آن را پیدا مى‏کند و بر انجام واجبات و طاعات پایدار خواهد ماند; به همین جهت در منابع دینى صبر به سه قسم تقسیم شده است; صبر در مقابل بلاها و مصائب که نیکوست، و نیکوتر از آن صبر بر طاعت و بندگى است، و برتر از همه بردبارى و استقامت در مقابل گناهان و شهوات است . ‏
صبر در قرآن ‏
در قرآن کریم، آیات فراوانى درباره صبر و استقامت آمده است . گاهى به انبیاء و مؤمنان، دستور مى‏دهد که صبر کنید، مانند: ‏
‏"واصبر على ما اصابک ان ذلک من عزم الامور" ; "و در برابر مصایبى که به تو مى‏رسد شکیبا باش که این از کارهاى مهم است ." ‏
‏"فاصبر ان وعد الله حق‏" ; "پس صبر و شکیبایى پیشه کن که وعده خدا حق است ." ‏
و گاهى دستور مى‏دهد که همدیگر را به صبر توصیه نمایید، مانند "وتواصو بالصبر" ; "همدیگر را به صبر سفارش کنید ." ‏
و گاه صابران را با زبانهاى مختلف مورد تشویق و بشارت قرار مى‏دهد، مانند: "وبشر الصابرین‏" ; "به صابران بشارت ده‏" . ‏
‏"والله یحب الصابرین‏" ; "خداوند صابران را دوست دارد ." ‏
‏"ان الله مع الصابرین‏" ; "براستى خداوند با بردباران است ." ‏
و در آیه‏اى دستور مى‏دهد که از صبر استمداد بجویید: "استعینوا بالصبر" ; "از صبر یارى بجویید ." ‏
و در برخى آیات پاداش بى‏حساب صبر و شکیبایى را گوشزد نموده است، مانند این آیات: ‏
‏"ولنجزین الذین صبروا اجرهم باحسن ما کانوا یعملون‏" ; "و به کسانى که صبر و استقامت پیشه کردند، مطابق بهترین اعمالى که انجام مى‏دادند پاداش خواهیم داد ." ‏
‏"ونعم اجر العاملین الذین صبروا" ; "چه خوب است پاداش عمل‏کنندگان; همانها که صبر و استقامت ورزیدند ." ‏
‏"انما یوفى الصابرون اجرهم بغیر حساب‏" ; "همانا صابران اجر و پاداش خود را بى‏حساب دریافت مى‏دارند ." ‏
صبر در روایات ‏
در روایات هم به تعبیرات ارزشمندى درباره صبر برمى‏خوریم، مانند: ‏
‏1 . پیامبر اکرم صلى الله علیه و آله: "الصبر کنز من کنوز الجنة; صبر گنجى از گنجهاى بهشت است . ‏
‏2 . على علیه السلام: "الصبر عون على کل‏امر; صبر به [پیشرفت] هر کارى کمک مى‏کند . و فرمود: "ان صبرت ادرکت‏بصبرک منازل الابرار; اگر صبر کنى به مقامات ابرار مى‏رسى ." ‏
‏3 . در روایتى مى‏خوانیم: "والصبر راس الایمان، فلا ایمان لمن لا صبر له; بردبارى سر ایمان است، پس هر کسى صبر نداشته باشد، ایمان ندارد ." ‏
‏4 . امام صادق علیه السلام فرمود: "انا صبر و شیعتنا اصبر منا لانا نصبر على ما نعلم وشیعتنا یصبرون على ما لا یعلمون; ما خیلى بردباریم و شیعیان ما از ما بردبارترند، چرا که ما بر آنچه مى‏دانیم صبر مى‏کنیم ولى شیعیان ما بر چیزهایى که آگاهى از [عواقب] آن ندارند شکیبایى مى‏کنند ." ‏
‏5 . از حضرت مسیح علیه السلام نقل شده است که فرمود: "انکم لا تدرکون ما تحبون الا بصبرکم على ما تکرهون; براستى شما به آنچه دوست دارید نمى‏رسید مگر با صبر و بردبارى بر آنچه بد مى‏دارید ." ‏
‏6 . امام حسین علیه السلام فرمودند: "من اصابته مصیبة فقال اذا ذکرها "انا لله وانا الیه راجعون‏" جدد الله له من اجرها مثل ما کان له یوم القیامة; هر کسى مصیبتى به او رسد، پس هرگاه که به یاد آن مصیبت مى‏افتد بگوید: "ما از خداییم و به سوى خدا باز مى‏گردیم ." ، خداوند در روز قیامت پاداش او را [هر مقدار که تکرار کند] به میزان پاداش مصیبتى که به او رسیده است تجدید مى‏کند ." ‏
‏7 . امام صادق علیه السلام درباره آثار صبر فرمودند: "الصبر یظهر ما فى بواطن العباد من النور والصفاء، والجزع یظهر ما فى بواطنهم من الظلمة والوحشة; صبر، آنچه را که در درون بندگان از نور و صفا وجود دارد، آشکار مى‏سازد، و ناشکیبایى، آنچه را که در درون آنها از ظلمت و وحشت است ظاهر مى‏سازد ." ‏
صبر در سیره امام حسین علیه السلام ‏
اگر بنا است‏براى صبر و صابران الگوى کامل و جامعى معرفى نمود، یکى از آنها سرور شهیدان، حسین بن على علیه السلام است که صبر را با تمام اقسام و ابعادش در زندگى و رفتار خویش به بشریت نشان داد و با سرکشیدن جام تلخ صبر و بردبارى، تمام ثمرات شیرین آن را در دنیا و آخرت نصیب خویش نمود . او از کودکى در مقابل فقر و ندارى، مصائب مادر و پدر و برادر، ظلمهاى ستم‏گران، آوارگى از مدینه تا کربلا، تشنگى و گرسنگى، شهادت برادران و فرزندان و یاران و صدها مصیبت دیگر صبر و شکیبایى نمود تا آنجا که صبر را نیز از تحمل و بردبارى خود خجل کرد . اینک به برخى از نمونه‏هایى که در تاریخ و روایات به آنها اشاره شده مى‏پردازیم: ‏
‏1 . صبر در مقابل ستمگرى معاویه: پس از شهادت امام مجتبى علیه السلام، گروهى از کوفیان و دیگر شهرها به امام حسین علیه السلام نامه نوشتند و تقاضاى قیام کردند . امام در جواب آنها فرمود: "همانا نظر برادرم - که خدا او را رحمت فرماید - وفادارى به پیمان صلح بود، و نظر من مبارزه و جهاد با ستم‏کاران است که رستگارى و پیروزى به همراه دارد، پس تا معاویه زنده است، در جاى خود باشید [و صبر پیشه کنید،] پنهان کارى نمایید، اهداف خود را مخفى کنید تا مورد سوء ظن قرار نگیرید، پس هرگاه معاویه از دنیا برود و من زنده باشم، نظر نهایى خود را به شما اعلام مى‏کند، ان شاء الله ." ‏
در نامه فوق حضرت على‏رغم نظر خویش، فقط به خاطر تعهد نسبت‏به صلح امام حسن علیه السلام با معاویه، هم خود و هم یاران خویش را دعوت به صبر و تحمل مى‏کند . ‏
در جاى دیگر فرمود: "قد کان صلح وکانت‏بیعة کنت لها کارها فانتظروا مادام هذا الرجل حیا فان یهلک نظرنا ونظرتم; قرارداد صلح و بیعتى [بین ما] وجود دارد که خوشایند من نیست [ولى با این حال صبر و تحمل مى‏کنم ]. شما هم تا معاویه زنده است منتظر باشید، پس آنگاه که بمیرد ما و شما تجدید نظر مى‏کنیم ." ‏
‏2 . صبر در مقابل اهانت‏به جنازه امام حسن علیه السلام: وقتى مراسم غسل و تکفین امام حسن علیه السلام تمام شد، امام حسین علیه السلام بر آن نماز گذارد و قصد داشت‏برادر را در کنار قبر رسول خدا صلى الله علیه و آله دفن کند . مروان، داماد عثمان، سوار بر قاطرى شد و خود را به عایشه رساند و او را تحریک کرد که جلو این کار را بگیرد . اندکى بعد تعدادى از مخالفان به رهبرى عایشه صف کشیدند و خطاب به امام حسین علیه السلام گفتند: سوگند به خدا نمى‏گذاریم حسن را در کنار قبر رسول خدا صلى الله علیه و آله دفن کنید . امام حسین علیه السلام فرمودند: "اینجا خانه رسول خدا صلى الله علیه و آله است و تو اى عایشه یکى از همسران نه‏گانه آن حضرت هستى، که اگر حق تو محاسبه شود به اندازه جایگاه قدمهاى خود از این خانه سهم دارى . " ‏
در اینجا بنى‏هاشم دست‏به شمشیر بردند و نزدیک بود جنگى پدید آید; اما امام حسین علیه السلام به خاطر عمل کردن به وصیت‏برادرشان مبنى بر اینکه خون‏ریزى صورت نگیرد، صبر کردند و فرمودند: "الله الله ان تفعلوا وتضیعوا وصیة اخى وقال لعائشة: والله لولا ان ابا محمد اوصى الى ان لا اهریق محجمة دم لدفنته ولو رغم انفک; خدا را، خدا را [پروا کنید]، مبادا کارى انجام دهید که وصیت‏برادرم ضایع گردد ." و خطاب به عایشه فرمود: "سوگند به خدا! اگر برادرم وصیت نکرده بود که مبادا قطره‏اى خون ریخته شود، او را [در کنار پیامبر] دفن مى‏کردم ولو اینکه بینى تو به خاک مى‏مالیده شود ." ولى عایشه و طرفداران او دست‏برنداشتند، و با برخورد مسلحانه جنازه را تیرباران کردند . ‏
‏3 . فقط صابران بیایند: امام حسین علیه السلام هر چند یاران و اصحاب معدودى داشت، ولى این‏گونه نبود که هر کس را به یارى دعوت کند، و نصرت هر بى‏صبر و تحملى را بپذیرد; بلکه با صراحت اعلام کرد که فقط صابران بیایند و بمانند: "ایها الناس فمن کان منکم یصبر على حد السیف وطعن الاسنة فلیقم معنا و الا فلینصرف عنا; اى مردم! هر کدام از شما که مى‏تواند بر تیزى شمشیر و ضربات نیزه‏ها صبر کند با ما قیام کند [و بماند] وگرنه از میان ما بیرون رود [و خود را نجات دهد] ." ‏
گفت اى گروه هر که ندارد هواى ما ‏
سرگیرد و بیرون رود از کربلاى ما ‏
‏4 . صبر تا مرز تنهایى: آن حضرت در گوشه‏اى از نامه‏اش به محمد حنفیه نوشت: "فمن قبلنى بقبول الحق فالله اولى بالحق ومن رد على هذا اصبر حتى یقضى الله بینى وبین القوم بالحق; پس هرکس حقیقت مرا بپذیرد [و از من پیروى کند، راه خدا را پذیرفته و] خدا به حق اولى است و هر کس رد کند [و من را تنها گذارد] صبر مى‏کنم تا خداوند میان من و این قوم به حق داورى کند ." ‏
‏5 . روز عاشورا و صبر بى‏پایان: وقتى روز عاشورا فرا رسید و فشار نظامى، تشنگى و مشکلات دیگر هجوم آوردند، یاران اطراف حسین علیه السلام را گرفتند و نگاه به چهره او دوختند، تا ببینند چه رهنمودى مى‏دهد . امام حسین علیه السلام به راستى صحنه‏هاى بسیار زیبایى از پشت پرده‏هاى صبر را به نمایش گذاشت که به برخى موارد آن اشاره مى‏شود: ‏
الف) خطاب به یاران با چهره‏اى گشاده و با نفس آرام فرمود: "صبرا بنى الکرام فما الموت الا قنطرة عن البؤس والضراء الى الجنان الواسعة والنعیم الدائمة; اى فرزندان کرامت و شرف! شکیبا باشید، مرگ پلى بیش نیست که ما را از مشکلات و سختیها به سوى بهشت وسیع و نعمتهاى جاویدان عبور مى‏دهد ." ‏
و در جاى دیگر فرمود: "ان الله قد اذن فى قتلکم فعلیکم بالصبر; براستى خداوند اذن کشته شدن [و شهادت شما را] داده است، پس بر شما لازم است که صبر کنید ." ‏
ب) آن حضرت خطاب به احمد بن حسن علیه السلام، آنگاه که بعد از جنگ آشکار برگشت و از عمو آب خواست، فرمود: "یابنى اصبر قلیلا حتى تلقى جدک فیسقیک شربة من الماء لا تظما بعدها ابدا; (47) پسرم! مدت کمى شکیبایى کن تا جدت رسول‏خدا صلى الله علیه و آله را، ملاقات کنى، پس آنگاه از آبى سیرابت کند که هرگز بعد از آن تشنه نشوى ." ‏
ج) امام حسین علیه السلام خطاب به على اکبرش هنگامى که براى تجدید قوا آب خواست، فرمود: "اصبر حبیبى فانک لاتمسى حتى یسقیک رسول‏الله بکاسه; عزیز دلم صبر کن; زیرا به زودى از دست جدت رسول‏خدا صلى الله علیه و آله سیراب مى‏شوى . " ‏
راستى بسیار صبر و شکیبایى مى‏خواهد که انسان جوانش را این‏گونه به سوى مرگ و شهادت تشویق کند; آن هم جوانى چون على‏اکبر که از تمام جهات به پیامبر صلى الله علیه و آله شباهت داشت . ‏
گمان مدار که گفتم برو، دل از تو بریدم ‏
نفس شمرده زدم همرهت پیاده دویدم ‏
محاسنم به کف دست‏بود و اشک به چشمم ‏
گهى به خاک فتادم گهى زجاى پریدم ‏
دلم به پیش تو، جان در فغان دیده به قامت
خداى داند و دل شاهد است من چه کشیدم ‏
هنوز العطشت میزد آتشم که زمیدان ‏
صداى یا ابتاى تو را دوباره شنیدم ‏
پسرم! نه تیغ شمر مرا مى‏کشد نه نیزه خولى ‏
زمانه کشت مرا لحظه‏اى که داغ تو دیدم ‏
د) آن‏گاه که به درب خیمه زنها آمده و فریاد کشید: سکینه، فاطمه، زینب، ام کلثوم، خداحافظ من هم رفتم، زنها و بچه‏ها شروع به گریه کردند، حضرت خطاب به سکینه فرمودند: "یا نور عینى ... فاصبرى على قضاء الله ولا تشکى فان الدنیا فانیة والآخرة باقیة; اى نور چشمم! ... پس باید بر تقدیرات الهى صبر کنى و شکوه نکنى; چرا که دنیا ناپایدار و آخرت ماندگار است ." ‏
ه) آخرین پرده‏ها از نمایش صبر حسین علیه السلام: آن حضرت چون آهن آب‏دیده و تیغ صیقل خورده هر چه بیشتر مصیبت مى‏دید جلا و نورانیت‏بیشترى پیدا مى‏کرد . حمید بن مسلم مى‏گوید: حسین علیه السلام را در سخت‏ترین لحظه‏هاى عاشورا و جنگ دیدم . به خدا سوگند هرگز مرد گرفتار [و مصیبت زده‏اى] را ندیدم که فرزندان و خاندان و یارانش کشته شده باشند در عین حال دلدار و استوارتر و قوى‏دل‏تر از آن بزرگوار باشد . چون پیادگان به او حمله مى‏کردند، او با شمشیر بر آنها حمله مى‏کرد و آنها از راست و چپ مى‏گریختند; چنان که گله روباه از شیرى فرار کند .آن‏گاه که حضرت به زمین افتاده بود و لحظات آخر عمر خویش را سپرى مى‏کرد، آخرین پرده از شکوه و صبر خویش را با این جملات به عرصه نمایش گذاشت: "صبرا على قضائک لااله سواک یا غیاث المستغیثین ولا معبود غیرک، صبرا على حکمک; در برابر قضاى تو صبر مى‏کنم، خدایى جز تو نیست، اى پناه پناه‏آورندگان، و معبودى جز تو وجود ندارد، بر حکم تو صبر مى‏کنم ." ‏
‏3 . خدمت گزارى ‏
از دیگر اوصاف انسانى، که نشانگر رشد روحى افراد است، بخشش و خدمت‏گزارى است . خدمت‏به دیگران راه میان‏برى است‏براى رسیدن به خدا و کمالات معنوى و همین‏طور راز موفقیت در همین دنیا است; به همین جهت در منابع دینى سخت روى خدمت‏گزارى و دستگیرى از دیگران تکیه و تاکید شده است . ‏
خدمت‏گزارى در قرآن ‏
در فرهنگ قرآن مصادیق خدمت‏گزارى را در مسائلى همچون انفاق، احسان، امداد، حمایت از محرومان و مظلومان و قضاى حاجت، قرض‏الحسنه و ... مى‏توان جستجو کرد که به برخى از آنها اشاره مى‏شود: ‏
‏1 . انفاق به دیگران: "لن تنالوا البر حتى تنفقوا مما تحبون ..." ; "هرگز به نیکوکارى نمى‏رسید مگر اینکه از آنچه دوست مى‏دارید، انفاق کنید ." ‏
‏2 . احسان: "واحسنوا ان الله یحب المحسنین‏" ; "احسان کنید که خداوند نیکوکاران را دوست مى‏دارد ." ‏
‏3 . امداد دیگران: "وتعاونوا على البر والتقوى‏" ; "در راه نیکى و تقوا با هم تعاون کنید ." ‏
دانى که چرا خدا به تو داده دو دست
من معتقدم که اندر آن سرى است
یک دست‏به کار خویشتن پردازى ‏
با دست دگر ز دیگران گیرى دست
‏4 . حمایت از مظلومان: "وما لکم لا تقاتلون فى سبیل الله والمستضعفین من الرجال والنساء والولدان‏" ; "شما را چه شده است که در راه خدا [و براى نجات] مردان و زنان و کودکانى که [به دست‏ستمگران] تضعیف شده‏اند پیکار نمى‏کنید ." ‏
خدمت‏رسانى در روایات ‏
در روایات هم از خدمت‏رسانى و خدمت‏گزارى با تعبیرات مختلف تشویق و بر آن تاکید شده است که به نمونه‏هایى اشاره مى‏شود: ‏
امام صادق علیه السلام فرمود: "ملعون ملعون من وهب الله له مالا فلم یتصدق منه شیئا; از رحمت‏خدا دور است، از حمت‏خدا دور است کسى که خداوند به او مالى عنایت کند، ولى چیزى از آن صدقه ندهد ." ‏
‏2 . پیامبراکرم صلى الله علیه و آله فرمودند: "سید القوم خادمهم; رئیس و آقاى هر قومى، خدمت‏گزار آن قوم است ." ‏
‏3 . امام على علیه السلام فرمودند: "السید من تحمل اثقال اخوانه; آقا کسى است که بار مشکلات سنگین برادران دینى خود را به دوش کشد ." ‏
خدمت‏گزارى در سیره حسین بن على علیه السلام ‏
‏1 . اندیشه‏سازى ‏
امام حسین علیه السلام نه تنها انفاق و خدمت‏گزارى را در جامعه آن روز به نحو احسن و اعلى انجام مى‏داد بلکه تلاش داشت اندیشه عالى و دیدگاه بلند خویش را درباره خدمت‏رسانى به جامعه اسلامى القاء نماید . براى تحقق همین امر است که فرمودند: "اى مردم! با ارزشهاى والاى اخلاقى زندگى کنید و براى به دست آوردن سرمایه‏هاى سعادت شتاب کنید، کار خوبى را که براى آن شتاب نکردید به حساب نیاورید، ستایش را با کمک کردن به دیگران به دست آورید، با کوتاهى کردن سرزنشها را به جان نخرید، اگر نیکى به کسى روا داشتید و آن شخص قدردانى نکرد نگران نباشید; زیرا خداوند او را مجازات خواهد کرد، و خدا بهترین پاداش دهنده و بهترین هدیه دهنده است ." آن‏گاه فرمودند: "واعلموا ان حوائج الناس الیکم من نعم الله علیکم فلا تملوا النعم فتحور نقما; بدانید نیازهاى مردم به سوى شما، از نعمتهاى پروردگار براى شما است; پس نعمتها را [پس نزنید و] از دست ندهید که دچار عذاب الهى مى‏شوید ." ‏
امام حسین علیه السلام در ادامه همان حدیث‏باز به اندیشه‏سازى مى‏پردازد و مى‏فرماید: "ایها الناس من جاد ساد و من بخل رذل وان اجود الناس من اعطى من لایرجوا; اى مردم! هر کس بخشش کند، سرورى کند و هر کس بخل ورزد، پستى کرده است، و همانا بخشنده‏ترین مردم کسى است که به انسانى کمک کند که [به او] امیدى نداشته باشد ." ‏
همچنین آن حضرت درباره پاداش و پى‏آمد خدمت‏گزارى فرمودند: "من سعى فى حاجة اخیه المؤمن فکانما عبدالله تسعة الاف سنة صائما نهاره قائما لیله; کسی که براى برطرف کردن نیاز برادر مؤمنش تلاش کند، گویا خدا را نه هزار سال عبادت کرده است که روزهایش را روزه‏دار و شبهایش را بیدار بوده است ." ‏
چنان که در روایت دیگرى فرمود: "ان المسالة لاتحل الا فى احدى ثلاث دم مفجع اودین مقرح او فقر عدقع; کمک خواستن از دیگران حلال نیست مگر در سه مورد: ‏
‏1 . [پرداخت] خون بها، 2 . دین و قرض کمرشکن، و 3 . فقر ذلت‏بار ." ‏
‏2 . خدمت‏گزارى در عمل ‏
در ذیل نمونه‏هایى از خدمت‏گزارى امام حسین علیه السلام را برمى‏شمریم بدان امید که از آن امام خدوم الگو گیریم . ‏
الف) مردى از انصار نزد امام حسین علیه السلام آمد . مى‏خواست نیاز خود را مطرح کند، ولى امام حسین علیه السلام به او فرمودند: "یا اخا الانصار صن وجهک عن بذلة المسالة وارفع حاجتک فى رقعة فانى آت فیها ما سارک ان شاء الله; اى برادر انصارى! آبرویت را از اینکه آشکارا درخواست کنى نگهدار و درخواست‏خود را به صورت کتبى عرضه کن، و من نیز طورى عمل مى‏کنم که زمینه شادى و خوشحالى تو فراهم شود، ان‏شاءالله ." ‏
آن مرد به حضرت چنین نوشت: اى اباعبدالله! فلانى از من پانصد دینار [سکه طلا] طلبکار است و براى دریافت آن پافشارى مى‏کند . با او گفتگو فرمایید تا زمان میسر شدن مهلت دهد . ‏
هنگامى که امام حسین علیه السلام نامه را خواند، به منزل خود رفته، کیسه‏اى که در آن هزار دینار بود آورد و به او داد و سپس فرمود: "پانصد سکه آن را به قرضت‏بده و پانصد سکه دیگر را کمک خرج زندگى خود ساز و حاجت‏خود را فقط با سه گروه مطرح کن: دیندار، جوانمرد، و ریشه‏دار [و آن که از نظر خانوادگى اصالت دارد] . اما دیندار براى حفظ دین خود حاجت تو را برآورده مى‏سازد و جوانمرد از مردانگى خود شرم مى‏کند و انسان ریشه‏دار مى‏داند که تو با این رو انداختن به او، از آبرویت مایه گذاشتى، لذا با برآوردن نیازت آبروى تو را حفظ مى‏کند ." ‏
به جهت همین حفظ آبروى افراد بود که تمام ائمه ما از جمله امام حسین علیه السلام شبانه و مخفیانه و سر و صورت بسته به فقرا کمک مى‏کردند . ‏
ب) حضرت امام حسین علیه السلام آن‏قدر کمک و خدمت‏رسانى به فقراء داشت که پشت و بازویش زخم شده بود . از شعیب بن عبدالرحمان خزاعى نقل شده است که: "وجد على ظهر الحسین بن على یوم الطف اثر فسالوا زین العابدین عن ذلک فقال: مما کان ینقل الجراب على ظهره الى منازل الارامل والیتامى والمساکین; بر پشت امام حسین علیه السلام در روز عاشورا اثر [زخمى] یافت‏شد، پس از امام زین‏العابدین علیه السلام درباره آن سؤال کردند، حضرت فرمود: [این اثر] مربوط به انتقال بارها است که حضرت [شبانه] به منزل بى‏سرپرستها و یتیمان و فقیران مى‏برد ." ‏
ج) روزى امام حسین علیه السلام براى عیادت "اسامة بن زید" به خانه او رفت که سخت‏بیمار بود، وقتى نگاه او به امام افتاد آهى کشید و از اندوه خود یاد کرد . حضرت فرمودند: "وما غمک یا اخى؟ اى برادر! چه اندوهى دارى؟" ‏
اسامه عرض کرد: اندوه من قرض فراوان است . من شصت هزار درهم بدهکارم . حضرت فرمودند: "اداى دین تو بر عهده من است . " اسامه گفت: مى‏ترسم از دنیا بروم و قرض من پرداخت نگردد . حضرت فرمودند: "لن تموت حتى اقضیها عنک; پیش از آنکه مرگ تو فرا برسد من قرض تو را مى‏پردازم ." ‏
د) روزى امام حسین علیه السلام با جمعى از دوستان وارد باغ خود در مدینه شد . غلام آن حضرت به نام "صافى‏" نگهبان آن بود . امام به گونه‏اى وارد شد که غلام متوجه او نشد، حضرت دید او مشغول غذا خوردن است، روش غذا خوردن او امام را به خود جلب کرد; زیرا او هر قرص نانى که برمى‏داشت نصف آن را به سوى سگى که در پیش روى او بود مى‏انداخت . ‏
ناگهان غلام متوجه آمدن حضرت شد . حضرت پرسیدند: چرا در غذا خوردن هر قرص نانى که برمى‏داشتى نصف آن را به سگ باغ مى‏دادى؟ غلام عرض کرد: من غلام شما و نگهبان این باغم و این سگ نیز نگهبان این باغ است . وقتى سفره انداختم، در مقابل من نشست و به من نگاه مى‏کرد . من حیا کردم که او گرسنه باشد و من غذا بخورم، از این رو هر قرص نان را مساوى تقسیم کردم . ‏
حضرت از پاسخ غلام به گریه افتاد و فرمود: "ان کان کذلک فانت عتیق لله تعالى ووهبت لک الفى دینار; اگر چنین است تو را در راه خدا آزاد کردم و دو هزار دینار نیز به تو بخشیدم ." ‏
غلام گفت: اگر مرا آزاد کنى من دست از تو برنمى‏دارم و باغبان تو در این باغ باقى میمانم . وقتى امام وفادارى او را دید، همه باغ را به او بخشید و فرمود: "انسان بزرگوار باید عمل او گفتارش را تایید کند ... این باغ را با آنچه در آن است‏بتو بخشیدم، پس دوستان مرا میهمانان من به حساب آور و به آنان احترام بگذار، خدا تو را در روز قیامت کرامت‏ببخشد، و اخلاق نیکو و ادب تو را مبارک گرداند ."

امام حسین(ع) و رهبرى بحران از مکه تا کربلا

امام حسین(ع) و رهبرى بحران از مکه تا کربلا
بحران اختلالى است که از جهت سطح، کل سیستم و از جهت نوع فیزیکى یا نمادى، سیستم را تهدید کرده و به مخاطره مى‏اندازد. بحران ممکن است به دو صورت در جامعه به وجود آید، یکى در زمانى که کل سیستم از جهت مادى و فیزیکى تحت تاثیر قرار گرفته و حیات آن به مخاطره افتاده باشد؛ دیگر آنکه سیستم به جهت مسائل اعتبار و حیثیت اجتماعى و به طور نمادین دچار بحران گردیده و به ورطه سقوط کشانده شود. بحران کربل از نوع دوم محسوب‏مى‏شود. در این مقاله توضیح داده شده است که در مدیریت بحران موفق، سه عامل، نقش تعیین کننده دارد که در نهضت کربلا به رهبرى امام حسین (ع) به روشنى نمایان است:
ویژگى‏هاى رهبرى چون قاطعیت، هدف روشن، عقیده همراه با بصیرت، مشورت در امور و... ویژگى‏هاى پیرو چون وفادارى، مقاومت، شجاعت و... استراتژى و سیاسیت‏هاى مقابله چون داشتن اطلاعات و خنثى کردن توطئه‏ها... نویسنده معتقد است امام حسین (ع) پس از عدم بیعت با یزید و حرکت از مدینه به دنبال شرائط مناسبى براى مبارزه با یزید بود که با توجه به مرکزیت شیعه در کوفه، پس از اعلام آمادگى مردم، آن حضرت به سمت عراق حرکت کرد و با درایت و مدیریت خود این هنر را داشت که مشکل بحران را با موفقیت پشت سر گذارد و آن را به فرصتى طلایى تبدیل کند و در جهت اهداف خود به کار گیرد، به گونه‏اى که زمینه براى دگرگونى در تمامى نسلها و منشاء تمامى انقلابهاى مردمى‏گردید.
مقدمه
در دل هر مشکلى فرصتهاى بزرگتر و عالى‏ترى نهفته است که انسانهاى بزرگ قادرند مشکلات را به فرصتهاى بزرگ تبدیل نمایند.[1] براى خاندان رسول خدا(ص) و شیعیان آن خاندان مظلوم ،روزى مصیبت بارتر و پر اندوه‏تر از روز عاشوراى امام حسین(ع) و روز شهادت آن بزرگوار و یارانش نبوده و در تاریخ اسلام ثبت نشده است. در حدیثى از امام زین‏العابدین(ع) نقل شده که فرمود: روزى بر رسول خدا(ص) سخت‏تر از روز اُحد نبود که عمویش حمزه فرزند عبدالمطلب و شیر رسول خدا(ص) به شهادت رسید و پس از آن روز موته بود که عموزاده‏اش جعفرابن‏ابى‏طالب در آن روز کشته شد، آنگاه فرمود: «و روزى همانند روز حسین(ع) نبود که سى هزار مرد که خود را از این امت مى‏دانستند به سوى آن حضرت هجوم برده و هر کدام با ریختن خون آن حضرت مى‏خواستند به خد نزدیک‏تر شوند، و آن حضرت آنان را به یاد خدا مى‏انداخت ولى اعتنا نکرده تا آنکه آن بزرگوار را از روى ستم و دشمنى کشتند.»[2]
زمینه بحران
زندگى امام در برهه‏اى از زمان که با ستمگران مواجه بود، با بحرانهاى زیادى رو به رو شده و تمامى وقایع گواه آنند که او مردى پولادین بود و با تکیه بر نیروى غیبى الهى هیچ‏گاه تسلیم نشد. روح بزرگ او بسان دریاى ژرفى بود که همه ناگوارى‏ها را در خود جاى مى‏داد و آنچنان دلش قوى و به فضل پروردگار بستگى داشت که هیچ قدرتى نتوانست در او خللى ایجاد کند.پیروان راستین اسلام هر کدام به نوبه خود و به مقتضاى شرایط زمان و مکان، در طول تاریخ، در راه عمل به تکلیف و انجام وظیفه الهى حماسه‏ها آفریده‏اند و ثمرات گرانبهایى را براى اسلام و مسلمین از خود به یادگار گذاشته‏اند.بررسى تاریخ انبیاى الهى و پیشوایان معصوم ،این امر را روشن مى‏سازد که سراسر حیات پربرکت آنان، تلاش و استقامت در راه اداى وظیفه تبلیغ رسالت الهى بوده است. و در این راه، هیچ چیز مانع انجام وظیفه آنان نگردیده است.
یک بحران ضمن آن‏که حامل جنبه‏هاى مخرب و منفى است ولى از جهات دیگرى مى‏تواند منشأ اثرات سازنده‏اى باشد و خلاقیت و نوآورى و تلاش‏ها و چالش‏هاى جدید ر ایجاد کند.[3] با مرگ معاویه و روى کارآمدن یزید بحران به‏وجود آمد،اثبات فسق و فجور و بى‏بند و بارى و بى‏دینى و کفر یزید نیز براى افراد بى‏غرض نیاز به استدلال زیادى ندارد. دوران خلافت یزید سه سال و شش ماه بیشتر طول نکشید، ولى در اثر بى‏سیاستى و پاى‏بند نبودن به مقدّسات اسلام و پرده‏درى، در همین مدت کوتاه سه جنایت هولناک و بى‏سابقه انجام داد که براى همیشه نه تنها تاریخ بنى‏امیه را ننگین ساخت بلکه تاریخ اسلام را سیاه و مشوّه کرد. اجمال آنها این گونه بود:
1. سال اول، شهادت امام حسین(ع) و یارانش و به اسارت بردن فرزندان و خاندان رسول خدا و گرداندن آنها در شهرها و قصبات و به شهادت رساندن زنان و کودکان بى گناه ایشان در کربلا و کوفه و شام و...
2. فرستادن لشکرى جرّار براى سرکوبى مردم مدینه و مباح شمرده خون مردم آن شهر که بزرگترین جنایتهاى تاریخ را، لشکریان شام در کنار قبر مطهّر رسول خدا(ص) انجام دادند و جوى خون در مسجد مدینه به راه انداختند، خانه‏اى را سالم نگذاردند و...
3. ویران کردن خانه‏هاى مکه و به خاک و خون کشیدن هزاران انسان در آن شهر و در کنار خانه خدا و حرم امن الهى و سوزاندن و به منجیق بستن خانه کعبه و ویران کردن قسمت‏هایى از آن و... [4]
یزید بعد از به حکومت رسیدن سریعاً خواستار بیعت امام حسین(ع) با خود شد. در نقلى که یعقوبى در تاریخ خود آورد متن نامه یزید به ولید بن عتبه این گونه است:وقتى نامه من به تو رسید حسین بن على و عبدالله بن زبیر را احضار کن و از آنها بیعت بگیر و اگر بیعت نکردند گردن آن دو را بزن و سر هر دو را براى من بفرست. امام حسین(ع) مى‏دانستند که زمان شهادت نزدیک است (یا بیعت و یا جنگ و شهادت) در چنین محیطى ،شخص آزاده و دیندارى مانند امام حسین(ع) نمى‏تواند دست بیعت به او بدهد. پس شِق دوم یعنى جنگ و شهادت پیش روى حضرت قرار داشت. ابن اثیر و دیگران از عبداللّه بن عباس و جعفربن سلیمان ضبعى از امام حسین(ع) روایت کرده‏اند که فرمود: به خدا سوگند مرا رها نخواهند کرد تا وقتى که قلبم را از درونم بیرون آورند.[5]
در همان کتاب کامل ابن‏اثیر نقل شده که آن حضرت به عبداللّه بن زبیر که علّت تصمیم او را از حرکت جویا شد فرمود:
«براستى پدرم براى من حدیث کرد که شهر مکه را بزرگى است که به وسیله او حرمت این شهر شکسته شود، و من دوست ندارم که آن بزرگ من باشم و به خدا سوگند اگر من دو وجب بیرون مکه کشته شوم بهتر دوست دارم تا یک وجب و هر چه دورتر باشم از مکه و کشته شوم، پیش من محبوبتر است و به خدا سوگند اگر من در لانه جانورى از این جانوران باشم مرا بیرون آورده تا آنچه را خواهند نسبت به من انجام دهند.[6]»
در قسمتى دیگر امام فرمود: اگر تعجیل نکنم مرا دستگیر خواهند کرد[7] و بار دیگر فرمود: بنى‏امیّه مالم را گرفتند، صبر کردم، به آبرویم تعرّض کردند، صبر کردم، خواستند خونم ر بریزند، گریختم.[8]
این نقلها شاهد صدق این گفته است که به هر روى، آنان تصمیم بر قتل او داشتند و امیدى به زنده بودن، به صورتى که بیعتى صورت نگیرد، نمى‏توانسته وجود داشته باشد. طرف دیگر قضیه رفتن به سمت عراق است.تا اینجا با قسمت یا روى منفى بحران مواجه هستیم (درد، رنج، تشنگى، قطعه قطعه‏شدن، آوارگى و.....) روى دیگر بحران ،قسمت مثبت و هنر تبدیل مشکل به فرصت طلائى است.که سالار شهیدان به نحو شگفت انگیزى بحران را با موفقیت در جهت اهداف خود به حرکت درآورد و زمینه‏اى براى دگرگونى در تمامى نسلها و منش تمامى انقلابهاى مردمى گردید.
به همین علت است هنگامى که ابن‏زیاد به حضرت زینب(س) گفت: دیدى که خدا با برادرت چه کرد، فرمود: من بجز نیکویى چیزى ندیدم.[9]
این حادثه مى‏توانست با ماندن حضرت در مکه و شهادت او در آن نقطه مقدس به پایان برسد که اگر اینچنین مى‏شد اثرات آن نمى‏توانست وسیع و ماندگار باشد و سرمشق رهبران آتیه قرار گیرد. خط مشى و استراتژى برخورد حضرت با این بحران مى‏تواند راهنماى رهبران در سوگیریى‏هاى آتى گردد.
عالمان وظیفه‏شناس، در طول تاریخ دین، به مقتضاى عصر خویش براى انجام این مهم قیام کرده‏اند. اکنون این بار مسؤولیت بر دوش عالمان و دانشمندان زمان ما قرار دارد.
تعریف بحران
شاید در برخورد اولیه با موضوع، مفهوم بحران بدیهى انگاشته شود، اما زمانى که در مسأله بیشتر غور مى‏کنیم در مى‏یابیم که تعریف بحران کار چندان ساده‏اى نیست و نویسندگان مختلف هر کدام به‏گونه‏اى خاص آن را تعریف و توصیف کرده‏اند.
هرمان (Herman,1963) بحران را حادثه‏اى مى‏داند که موجب سردرگمى و حیرت افراد شده، قدرت واکنش منطقى و مؤثر را از آنان سلب کرده، و تحقق اهداف آنان را به مخاطره انداخته است.
پرو (Perrow,1984) قبل از پرداختن به تعریف بحران، حادثه یا رویداد جزیى را تعریف کرده و آن را اختلال در یک جزء یا واحد از یک سیستم بزرگ مى‏داند، که کارکرد کل سیستم ب این حادثه مورد تهدید واقع نمى‏شود و با اصلاح و رفع نقص از آن جزء، سیستم به کار خود ادامه مى‏دهد. اما بحران اختلالى عمده است که کل سیستم را از کار باز داشته و جامعه را ب اشکالات عمده رو به رو مى‏سازد و حیات آن را به مخاطره مى‏اندازد.
هابرماس (Habermas,1973) رویدادهاى مشکل‏آفرین و بحران را در دو سطح فیزیکى یا ملموس و اجتماعى و نمادین مورد مطالعه قرار مى‏دهد. با تلفیق نظریات این دو عالم مى‏توان نتیجه گرفت که بحران اختلالى است که از جهت سطح کل سیستم و از جهت نوع فیزیکى یا نمادى، سیستم را تهدید کرده و به مخاطره مى‏اندازد.
بدین ترتیب بحران ممکن است به دو صورت در جامعه به وجود آید؛ یکى بحران در زمانى که کل سیستم از جهت مادى و فیزیکى تحت تأثیر قرار گرفته و حیات آن به مخاطره افتاده است و دوم آنکه سیستم به جهت مسائل اعتبار و حیثیت اجتماعى و بطور نمادین دچار بحران گردیده، و به ورطه سقوط کشانیده شده است. بحران بقاى جامعه و مشروعیت آن ر متزلزل ساخته و موجب محو یا تغییرات بنیادى در آن مى‏گردد.[10] که بحران کربلا از نوع دوم ‏بود.
مطالعه قیام حضرت سید الشهدا(ع) به خوبى نشان مى‏دهد که عنصر اصلى این قیام مقدس، امر به معروف و نهى از منکر است و حضرت نیز در مناسبت‏هاى مختلف به این دو فریضه مهم، تصریح مى‏کرد. آن بزرگوار قبل از خروج از مدینه، علت قیام خویش را این گونه بیان فرمود:
«إنّى لَم أخرُج أشِراً و لا بَطِراً و لا مُفسِداً و لا ظالِماً و إنَّما خَرَجتُ لِطَلَبِ الإِصلاحِ فی اُمَّةِ جَدّى(ص)؛
من از روى خودخواهى، خوش گذرانى، فساد و ستمگرى قیام نکردم، بلکه براى اصلاح امت جدّم به پا خاسته‏ام».[11]
در حالى که بنى‏امیه این گونه وانمود مى‏کردند که آن بزرگوار بر خلیفه وقت و به ضرر اسلام خروج کرده است، امام حسین(ع) با این سخن روشن، هرگونه فساد، ستمگرى و خودخواهى را نفى مى‏نماید و در عوض، تأکید مى‏نماید که حرکت و قیام او یک حرکت اصلاحى بر محوریت سیره و سخن پیامبر اکرم(ص) مى‏باشد. و نیز فرمود: هدف من امر به معروف و نهى از منکر و حرکت بر اساس سیره جدّم رسول خدا(ص) و پدرم على بن ابى‏طالب(ع) است.
مینتزبرگ (MINTZBERG) و همکارانش بحران را «وقوع ناگهانى و غیرمنتظره حادثه و یا اتفاقى که توجه فورى و فوتى به آن، براى اخذ تصمیمى فورى، ضرورى است»،مى‏دانند[12].
ایگور آنسف (ANSOFF) بحران را به «تغییر و تحولاتى که بقا و حیات جامعه را به مخاطره انداخته و جامعه باید براى رهایى از نابودى و اضمحلال تلاشى فوق‏العاده نماید»، تعریف مى‏کند.[13]
رهبر معظم انقلاب اسلامى در این باره مى‏فرمایند:
اگر به تحلیل ظاهرى قضیه نگاه کنیم، این قیام، قیام علیه حکومت فاسد و ضد مردمى یزید است؛ اما در باطن، قیامى براى ارزش‏هاى اسلامى و براى معرفت و براى ایمان و براى عزّت است؛ براى این است که مردم از فساد و زبونى و پستى و جهالت نجات پیدا کنند؛ لذ ابتدا که از مدینه خارج شد، در پیام به برادرش محمّد بن حنفیه - و در واقع در پیام به تاریخ - این طور گفت: «إنىّ لم أخرُج أشِراً ولا بَطراً ولا مُفسِداً ولا ظالما»؛ من با تکبر، با غرور، از روى فخر فروشى، از روى میل به قدرت و تشنه قدرت بودن قیام نکردم؛ «إنَّما خَرَجتُ لِطَلَبِ الإصلاحِ فى اُمّةِ جَدّى» مى‏بینم که اوضاع در میان امّت پیامبر دگرگون شده است؛ حرکت، حرکت غلطى است، حرکت به سمت انحطاط است، در ضد جهتى است که اسلام مى‏خواست و پیامبر آورده بود؛ قیام کردم براى اینکه با اینها مبارزه کنم.[*]
گروه دیگر از محققان معتقدند که بحران ممکن است «در اثر وقوع حادثه‏اى غیرمنتظره و یا بى‏توجهى تدریجى به مسائل که باعث سراشیبى سقوط قرار گرفتن جامعه شده و تنها با توجه فورى و اقدامات سریع و اضطرارى مى‏توان آن را نجات داد»، باشد. در همین راستا در تعریف دیگرى از بحران مى‏گویند: «واقعه پیش‏بینى نشده که به دلیل اضطرار و فوریت آن، باید مورد توجه قرار گیرد، زیرا عدم توجه و رسیدگى بلافاصله به آن، به وخیم‏تر شدن اوضاع مى‏افزاید. بدین ترتیب، روال عادى کار در جامعه متوقف و یا مختل مى‏شود و رسیدگى به بحران، بر سایر مسائل در جامعه اولویت پیدا مى‏کند».[14]
با توجه به چهار تعریف اخیر مى‏توان «بحران» را از دیدگاه مدیریتى چنین تعریف‏کرد که:
«وقوع ناگهانى پیش‏بینى نشده و یا غیرقابل پیش‏بینى و یا وقوع پیش‏بینى شده ولى غیرقابل پیش‏گیرى که باعث به مخاطره افتادن هستى کل جامعه شود، بدین سبب تصمیم و اقدام عاجل مدیران را براى نجات جامعه از سقوط، نیاز داشته باشد.»
در مدیریت موضوع بحران به صورتى محدود بررسى گردیده و برخى از علماى این رشته بحران را از جهت آثار و تبعات آن مورد مداقه قرار داده و با افزایش کنترل به چاره‏اندیشى پرداخته‏اند(Hermann,1963). از این‏رو در بعضى از متون مدیریت مقابله با بحران با مدیریت ایمنى و حفاظت در برابر سوانح کارى یکى انگاشته شده است. در حالى که بحران را باید در سطحى وسیع‏تر بررسى کرد و آن را از جهت و جوانب مختلف مورد ملاحظه قرار داد. یک بحران ضمن آن‏که حامل جنبه‏هاى مخرب و منفى است ولى از جهات دیگرى مى‏تواند منشأ اثرات سازنده‏اى باشد و خلاقیت و نوآورى و تلاش‏ها و چالش‏هاى جدید را ایجاد کند.[15]
بحران در زمان حکومت یزید
معاویه با تمام ترفندهاى تبلیغاتى و نیرنگها و فشارها نتوانست از امام حسین(ع) براى ولیعهدى یزید بیعت بگیرد، و پیوسته نگران مخالفت و قیام آن حضرت بود.
امام(ع) نیز با آنکه با خلافت معاویه و اعمال ننگین و جنایت‏بار او به سختى مخالف بود و در نامه‏هاى مختلف و سخنرانى‏هاى خود پیوسته بیدادگریها و اعمال خلاف اسلام معاویه را به خود مسلمانان گوشزد مى‏کرد، اما روى مصالحى که احیاناً اشاره به برخى از آنها مى‏کرد و به دوستان و شیعیان خود تذکر مى‏داد قیام مسلحانه را در آن روزگار(شناخت شرایط) به صلاح اسلام و مسلمین نمى‏دانست و پیوسته در پاسخ نامه‏هایى که به آن حضرت مى‏نوشتند یا حضوراً در خواست قیام مى‏کردند مى‏فرمود:
«تا معاویه زنده است من چنین کارى را مصلحت نمى‏دانم و شما نیز در خانه‏هاى خود باشید و منتظر فرصت باشید تا هر وقت مرگ معاویه فرا رسید در این باره تصمیم خواهیم گرفت.»[16]
با مرگ معاویه امام حسین(ع) با مسئله رو به رو نبودند ،بلکه با بحران رو به رو بودند. حضرت مى‏فرمایند:
«إنّ القَومَ لا یَترُکونی و إن أصابونی و إن لَم یُصیبونی فَلا یَزالونَ حَتّى‏ أُبایِعَ وأنا کارِهٌ أو یَقتُلونى؛
والله!این جماعت رهایم نخواهندکرد تا به من برسند واگرنرسندبه دنبالم خواهند بود تا یا با کراهت بیعت کنم و یا مرا خواهند کشت».[17]
از دید تصمیم‏گیر ،بحران عبارت از وضعیتى است که:
1. تهدید هدف‏هاى عالى و حیاتى [18] امام حسین(ع) علاوه بر این که بنى‏امیه را متهم به ظلم و عداوت مى‏کرد،[19] آنها را کسانى مى‏دانست که «طاعت شیطان ر پذیرفته، طاعت خداوند را ترک گفته، فساد را ظاهر ساخته، حدود الهى را تعطیل و به بیت المال تجاوز کرده‏اند».[20] جامعه اسلامى در سال 61 هجرى یعنى سال قیام کربلا، نسبت به آخرین سال زندگى پیامبر خدا(ص) تغییرات فراوانى کرده بود. در زمان معاویه و یزید از اسلام چیزى به غیر از نام باقى نمانده بود. ابواسحاق مى‏گوید: شمر بن ذى الجوشن با ما نماز مى‏خواند؛ پس از نماز دست‏هاى خود را بلند کرده و گفت: خدایا تو مى‏دانى که من مردى شریف هستم، مرا مورد بخشش قرار ده. من بدو گفتم چگونه خداوند تو را ببخشد، در حالى که در قتل فرزند پیامبر(ص) معاونت کرده‏اى؟ شمر گفت: «ما چه کردیم؟ امراى م به ما دستور دادند که چنین کنیم. ما نیز نمى‏بایست با آنها مخالفت کنیم. چرا که اگر مخالفت مى‏کردیم، از الاغ‏هاى آبکش بدتر بودیم.» من به او گفتم: این عذر زشتى است. اطاعت تنها در کارهاى درست و معروف است.[21]
ابن زیاد هم، پس از دستگیرى مسلم بن عقیل به او گفت: اى عصیانگر! بر امام خود خروج کرده و اتحاد مسلمین را از بین‏بردى.[22]
نمایندگان عمر و بن سعید عاص، حاکم مکّه، در زمان خروج امام حسین(ع) از مکّه، گفتند: آیا از خدا نمى‏ترسى که از جماعت مسلمین خارج شده و تفرقه بین امّت ایجادمى‏کنى؟[23]
عمر و بن حجاج، یکى از فرماندهان ابن زیاد، با افتخار مى‏گفت: ما، طاعت از امام را کنار نگذاشته و از جماعت کناره‏گیرى نکردیم[24] و به سپاه ابن زیاد نیز نصیحت مى‏کرد: طاعت و جماعت را حفظ کرده و در کشتن کسى که از دین خارج گشته و مخالفت با امام ورزیده، تردیدنکنید.[25]
افرادى چون عبدالله بن عمر، که از فقهاى اهل سنّت و محدّثین روایات به حساب مى‏آمد به امام مى‏گفت: جماعت مسلمین را متفرّق نکن![26] عبیدلله بن زیاد نیز به امام سجّاد(ع) گفت: «أو لم یقتل الله علیّاً؛ آیا خدا على اکبر را نکشت؟» امام‏فرمود:
«کان لى أخ یقال له على، أکبر منى قَتَله الناس؛ برادر بزرگترى با نام على داشتم که مردم او را کشتند.»[27]
وقتى عمر بن سعد مورد اعتراض قرار گرفت که چرا به سبب حکومت رى، امام حسین(ع) را کشتى، گفت: این کار از جانب خدا مقدّر شده بود![28]
در نگاه امام، یزید «تبهکار، شرابخوار و قاتل انسانهاى محترم بود که آشکارا گناه مى‏کرد»[29]. امام حسین(ع) در واکنش به خلافت یزید آیه استرجاع را بر زبان راند:
«إنا للَّه وإنّا الیه راجِعون، وعَلى‏ الإسلامِ السّلامُ إذ قَد بُلِیَتِ الاُمّةُ بِراعٍ مِثلِ یَزید؛
باید با اسلام خداحافظى کرد که امّت اسلامى به فرمانروایى چون یزید گرفتار آمده است».[30]
حضرت بر این عقیده بود که حاکمان اموى «تمام سرزمین اسلام، بى دفاع زیر پایشان افتاده، و دستشان در همه جا باز است و مردم برده وار در اختیار آنانند»[31]، مسند نشینان «اطاعت خدا ر ترک و پیروى از شیطان را بر خود فرض نموده‏اند؛ فساد را ترویج و حدود الهى را تعطیل ساخته‏اند»[32]:
«فَیا عَجَبا وما لی لا أعجَبُ والأرضُ مِن غاشٍ غَشومٍ و مُتَصَدِّقٍ ظَلومٍ و عامِلٍ عَلى‏ المؤمنینَ بِهِم غَیرُ رَحیمٍ؛[33]
شگفتا! و چرا در شگفت نباشم که زمین از آن ستمگرى دغل پیشه و باجگیرى ظالم و حاکمى (شرور) است که بر مؤمنان رحم نیارد.»
امام حسین(ع) براى اصلاح این وضعیت اسفبار تنها به مبارزه براى دگرگونى مى‏اندیشید و خود را «سزاوارترین فرد براى تغییر این روند واژگونه مى‏دانست»[34] و مى‏فرمود:
«من به هدایت و رهبرى جامعه مسلمان و قیام بر ضد این همه فساد و مفسدین، که دین جدم را تغییر داده‏اند، از دیگران شایسته ترم.»[35]
2. محدودیت زمانى
زمانى که پس از شهادت امام مجتبى(ع) مردم کوفه از امام حسین(ع) دعوت کردند تا به کوفه بیاید، امام پاسخ داد تا معاویه در قید حیات است او موافق با حرکت انقلابى نیست.[36] امام حسین(ع) با مرگ معاویه و روى کارآمدن یزید با محدودیت شدید زمانى رو به رو بود. مروان بن حکم وقتى استاندار معاویه در مدینه بود[37] به معاویه نوشت: «به من گزارش داده‏اند که مردانى از اهل عراق و سرشناسان حجاز نزد حسین بن على(ع) رفت و آمد مى‏کنند و بیم آن مى‏رود که در صدد قیام باشد ولى من تحقیق کرده‏ام و به من گفته‏اند او فعلاً قصد انجام کارى را ندارد، اما براى آینده اطمینانى به او نیست. اکنون نظر خود را در این باره براى من مکتوب دار».
معاویه در پاسخ مروان نوشت:
«نامه‏ات رسید و از مضمون آن اطلاع حاصل گردید و در مورد کار حسین بن على(ع) سخت بر حذر باش از اینکه متعرض او شوى و تا وقتى که او متعرض تو نشده تو هم کارى به او نداشته باش، زیرا ما تا وقتى او به بیعت خود پاى‏بند است و در حکومت ما به منازعه بر نخواسته، نمى‏خواهیم متعرض او شویم. تا چیزى از او ظاهر نگشته تو نیز هر چه دیدى پنهان دار.»[38]
ابن اثیر و طبرى در تاریخ خود نقل کرده‏اند که چون هنگام مرگ معاویه فرا رسید پسرش یزید را طلبید و به او چنین گفت:
«اى پسرم، من براستى سختى‏ها و پستى و بلندى‏ها را براى تو هموار کرده و کارها ر براى تو آماده ساخته‏ام و دشمنان را برایت رام، و گروههاى عرب را براى تو خاضع و آنچه ر هیچ کس براى دیگرى جمع آورى نمى‏کند گرد آوردم، اینک تو نگران اهل حجاز باش که آنها اصل و ریشه تو هستند، و هر کس از ایشان که بر تو در آمد او را اکرام کن و هر کس که از ایشان غایب و پنهان بود از او احوال‏پرسى کن؛ بخصوص در مورد مردم عراق بنگر که اگر هر روز از تو خواستند که فرماندارى را عزل کنى حتماً این کار را بکن، زیرا عزل یک فرماندار آسانتر است از اینکه صدهزار شمشیر بر روى تو کشیده شود، و درباره مردم شام نیز بنگر که اینها باید پشتوانه و ذخیره تو باشند که اگر از دشمن خود چیزى مشاهده کردى آنها را به کمک‏گیرى، و چون بهره خود را از ایشان گرفتى مردم شام را به شهرهاى خود بازگردان که اگر اینها در غیر از شهرهاى خود اقامت گزینند اخلاقشان دگرگون شود.
براستى که من از کسى بیمناک نیستم که با تو در امر خلافت به نزاع برخیزد جز از چهارنفر: حسین بن على، عبدالله بن عمر، عبدالله بن زبیر، عبدالرحمن بن ابى‏بکر. اما عبدالله بن عمر که او مردى است که عبادت او را سرگرم و آرام ساخته و چون همه با تو بیعت کنند او نیز با تو بیعت خواهد کرد، و اما حسین بن على مردى است سبکبار و مردم عراق هیچ گاه او را رها نخواهند کرد تا او را به قیام وادارند. و اگر قیام کرد و تو بر وى چیره شدى از او در گذر، که او را رَحِمى نزدیک و حقى بزرگ و خویشى نزدیک با محمد(ص) است».[39]
چون معاویه از دنیا رفت و یزید به حکومت رسید ولید بن عتبه در مدینه حکومت داشت. از این رو در یک نامه کوتاهى که به ولید نوشت پس از خبر مرگ معاویه به او نوشت:
«با رسیدن این نامه از حسین و عبدالله بن عمر و ابن زبیر بیعت بگیر و در این دستور هیچ‏گونه رخصتى نیست تا وقتى که آنها بیعت کنند، و السلام.»
در نقلى که یعقوبى در تاریخ خود آورده متن نامه یزید به ولید بن عتبه این گونه است:
«وقتى نامه من به تو رسید حسین بن على و عبدالله بن زبیر را احضار کن و از آنها بیعت بگیر و اگر بیعت نکردند گردن آن دو را بزن و سر هر دو را براى من بفرست، و از مردم نیز بیعت بگیر و هر کس امتناع کرد همان دستور را درباره‏اش اجرا کن و همچنین درباره حسین بن على و عبدالله بن زبیر.»
3. محدودیت شرایط مکانى
ابن اثیر و دیگران از عبداللّه بن عباس و جعفربن سلیمان ضبعى از امام حسین(ع) روایت کرده‏اند که فرمود:
«به خدا سوگند مرا رها نخواهند کرد تا وقتى که قلبم را از درونم بیرون آورند، و چون این کار را کردند خداوند کسى را بر سرشان مسلّط گرداند که خوارشان سازد تا آنجا که از کهنه حیض زنان خوارتر گردند.»[40]
در همان کتاب کامل ابن اثیر نقل شده که آن حضرت به عبداللّه بن زبیر که علّت تصمیم او را از حرکت جویا شد فرمود:
«براستى پدرم براى من حدیث کرد که شهر مکه را بزرگى است که به وسیله او حرمت این شهر شکسته شود، و من دوست ندارم که آن بزرگ من باشم و به خدا سوگند اگر من دو وجب بیرون مکه کشته شوم بهتر دوست دارم تا یک وجب و هر چه دورتر باشم از مکه و کشته شوم پیش من محبوبتر است و به خدا سوگند اگر من در لانه جانورى از این جانوران باشم مرا بیرون آورده تا آنچه را خواهند نسبت به من انجام دهند.»[41]
انتخاب شهر مکه توسط امام حسین(ع) انتخاب درستى بود؛ زیرا یمن یا هرنقطه دیگرى، امنیت مکه را نداشت. در مکه این امکان بود آن حضرت، اوضاع را بسنجد و تصمیم بگیرد.
تا اینجا علّت اصلى خروج از مدینه، در وهله نخست، گریز از شرایط حاکم بر این شهر براى گرفتن بیعت به زور است. در وهله دوم پیدا کردن شرایط مناسبى براى مبارزه با یزید و احیاناً اگر زمینه مساعد بود، ساقط کردن وى و به دست گرفتن حکومت.
امام حسین(ع) در بیست و هشتم ماه رجب از مدینه به سوى مکه براه افتاد و سوم شعبان (شب جمعه) که از قضا به نقلى روز تولد خود امام حسین(ع) است، به مکه وارد شد. امام حسین(ع) اندکى بیش از چهارماه - از سوم شعبان تا هشتم ذیحجه - در مکه ماند. وقت ورود، امام به خانه عباس بن عبدالمطلب وارد شد.[42]
دینورى نوشته است که حضرت در شِعْب على وارد شد؛ مردم هر روز نزد وى آمده، اطرافش حلقه مى‏زدند. حتى ابن‏زبیر هم در جمعى که اطراف امام بودند، حضور مى‏یافت.[43] روشن بود که ابن زبیر احساس مى‏کرد که با وجود امام در مکه کسى با او همراهى نخواهدکرد. چرا که با ورود امام حسین (ع) به مکه «فَفَرِحَ به أهلها فرحاً شدیدا و جعلوا یختلفون الیه بکرة و عشیّة؛[44] با آمدن امام به مکه مردم آنجا خوشحال شده صبح و شام نزد وى رفت و آمد داشتند.»
امام حسین(ع) در مکه تلاش خود را براى فراهم کردن زمینه قیام آغاز کرد. دنیاى اسلام در آن شرایط تنها دو بال داشت: عراق و شام. شام در انحصار امویان بود و این تنها عراق بود که مى‏توانست نیروى لازم را براى یک قیام عمومى بر ضد امویان فراهم کند. بنابراین اگر کسى، انقلابى مى‏اندیشید، تنها مى‏بایست به عراق فکر مى‏کرد. اگر این انقلابى فردى مانند امام حسین(ع) بود، آگاه بود که اگر شیعه‏اى هم براى او وجود داشته باشد، تنها در کوفه و احیاناً در بصره است و بس. براى همین امام چشم‏انتظار اعلام آمادگى شیعیان کوفه و بصره بود. در یمن نیز شیعیانى بودند؛ اما یمن از مرکزیت دنیاى اسلام دور بود.اما در کوفه با مرگ معاویه، و بیعت نکردن امام حسین(ع) با یزید شیعیان کوفه جان تازه‏اى گرفتند و احساس کردند که رهبرشان براى مبارزه با یزید آماده شده است.
حکومت سهل‏گیرانه نعمان بن بشیر، حاکم انصارى کوفه از طرف معاویه، (که درباره‏اش گفته شده است: کان النعمان عُثْمانیّ مجاهرا، یُبْغض علیّاً، سىّ‏ء القول فیه[45] و در عین حال درباره‏اش گفته شده است: کانَ رجل حلیماً یحبُّ العافیة)[46] زمینه را براى رفت و آمد شیعیان با یکدیگر فراهم مى‏کرد. سکوت شیعیان تا این زمان، به خاطر آن بود که امام حسن(ع) و امام حسین(ع) به آنان مى‏گفتند تا معاویه زنده است، نباید دست به اقدامى بزنند. بنابراین همه صداها در گلو فرومانده بود؛ اکنون با آمدن یزید، آماده اعتراض و فریاد بودند. آنان از پیش انسجام سیاسى خود را داشتند و چند شخصیت معتبر که از اصحاب امام على(ع) بودند، آنان را رهبرى مى‏کردند. برترین آنان سلیمان بن صُرَد خُزاعى بود. دست کم، یک‏سوم مردم کوفه احساس شیعى داشتند؛ اما به هر روى عامه مردم این شهر، تابع اشراف و رؤساى قبایل بودند که جداى از ویژگى‏هاى شخصى، حکومت به آنان اعتبار مى‏داد.
در این زمان شیعیان کوفه تنها یک راه در پیش داشتند و آن دعوت از امام حسین(ع) بود. جلساتى میان خود آنان و در منزل سلیمان بن صرد برگزار شد. وى با آنان سخن گفت و اظهار کرد: اگر واقعاً مى‏دانید که مى‏توانید امام حسین(ع) را یارى کنید، از وى دعوت نمایید؛ فإن کنتم تعلمون أنّکم ناصروه و مجاهدو عدوّه، فاکتبوا إلیه.[47] و در جاى دیگر: «إن خِفْتُمُ الفشل فلا تغرّوه؛ اگر آگاهید که سست خواهید شد، او را فریب مدهید.»[48]
پس از آن که از آنان عهد و پیمان گرفت، آنان شروع به نامه‏نگارى به امام‏حسین(ع) کردند. تجربه گذشته در سستى حمایت مردم کوفه از امام على(ع) و فرزندش امام حسن(ع) نشان مى‏داد که آنان در راهى که انتخاب مى‏کردند، چندان استوار نبودند. این مطلبى بود که همه مخالفان حرکت امام حسین(ع) به کوفه به آن حضرت گوشزد مى‏کردند.
شیعیان کوفه که خبر عدم بیعت امام حسین(ع) با یزید را شنیده و آماده براى مبارزه شده بودند، تصمیم گرفتند تا امام را به کوفه بیاورند:
«اجتمعت الشیعة فى منزل سلیمان بن صُرَد و تذاکرو أمر الحسین و مسیره الى مکّة، قالوا: نکتب الیه یأتینا الکوفة؛[49]
آنان در منزل سلیمان اجتماع کردند و از کار حسین و آمدنش به مکه آگاه شدند و گفتند به او نامه مى‏نویسیم تا به کوفه بیاید.» پس از آن نامه نگارى آغاز شد.
سلیمان که مردى با تجربه بود، نپذیرفت تا به تنهایى نامه بنویسد؛ بلکه همه آنها را درگیر ماجرا مى‏کرد. طبق تصریح همه مورخان، کوفیان نامه‏هاى فراوانى به امام حسین (ع) نوشتند. هر گروهى نامه‏اى را مى‏نوشتند و دسته جمعى آن را امضا کرده، براى امام مى‏فرستادند. در میان این افراد، افزون بر بزرگان شیعه، برخى از اشراف فرصت‏طلب هم مشارکت داشتند که از آن جمله مى‏توان به شَبَث بن ربعى، حجار بن اَبْجر عِجلى و عمرو بن‏حَجّاج[50] اشاره کرد که پس از برگشتن ورق، در کربلا حاضر شده و در رأس سپاه کوفه بر ضد امام حسین(ع) جنگیدند. این چند نفر با هم یک نامه نوشتند[51] که این نشان از هماهنگى آنان در یک توطئه دارد. بعدها برخى از کوفى‏ها که به امام حسین(ع) پیوستند، درباره نامه نوشتن این قبیل اشراف نوشتند که هدف آنان این بود: لِیَجْعلوک سوقاً و کَسْباً؛[52] «تو را وسیله‏اى براى بهره‏مند شدن بیشتر از مال دنیا قرار دهند.» شاید براى جذب شیعیان به خود یا به گونه‏اى دیگر پس از پیروزى احتمالى امام حسین(ع) و یا حتى انداختن امام در دامى که امویان تدارک دیده بودند.
رهبران شیعه که عبارت از سلیمان بن صُرَد، مُسیّب بن نجبة، رفاعة بن شداد و حبیب بن (مظاهر) بودند، با هم یک نامه نوشتند. اینان بعد از کربلا، رهبر جریان توابین شدند.
حرکت امام به سمت عراق
نماینده رسمى امام، آمادگى مردم کوفه را تأیید کرده بود، و دیگر جاى تأمل نبود. چرا که به طور مطمئن با توجه به نامه‏ها و نامه مسلم، شرایط براى قیام علیه بنى‏امیّه آماده شده بود. امام در رفتن تسریع کرد، به طورى که در هشتم ذیحجه، یعنى در زمان مراسم حج، با تبدیل عمره تمتع به عمره مفرده عازم عراق گردید. لحظه‏اى تأخیر مى‏توانست وضع عراق را دگرگون کند. اضافه بر این احتمال ترور امام در مکه وجود داشته و ماندن حضرت در مکه به هیچ صورتى مصلحت نبود. گفته‏اند همراهان امام هشتاد نفر بودند؛ اما از پاره‏اى اخبار دیگر چنین بر مى‏آید که تعداد بیش از این بوده است. به احتمال، رقم مزبور مربوط به کسانى است که تا کربلا همراه امام ماندند.
اولین برخورد امام در طول راه برخورد با کاروانى بود که از یمن به سمت شام حرکت مى‏کرد. این کاروان هدایایى را براى دربار یزید به شام مى‏برد. امام کاروان هدایا را تصرف کرد و از افراد آن نیز دعوت کرد تا در صورت تمایل همراه او به عراق بیایند، در غیر این صورت باز گردند.[53] امام از منطقه نقیم، که در آن با کاروان برخورد کرده بود، به سمت الصفاح حرکت کرد. در آنجا بود که با فرزدق - که آن زمان شاعرى جوان بود - برخورد کرد. او در پاسخ سؤال امام از وضع کوفه گفت: «قلوب الناس معک و سیوفهم علیک». منطقه بعدى، بطن‏الرّمه بود. در آنجا ضمن نوشتن نامه‏اى به مردم کوفه، با اشاره به نامه مسلم، از آنها خواست آماده ورود او باشند.[54] این نامه به دست قیس بن مسهّر سپرده شد تا آن را به مردم کوفه برساند. او در راه با سپاه حصین بن نمیر مواجه شده و توسط آنها دستگیر گردید. قیس در همان دم نامه را خورد و پس از آن در کوفه به دست ابن زیاد به شهادت رسید.
امام حسین(ع) در منطقه بعدى که زدود نامیده مى‏شد، با زهیر بن قَیْن برخورد کرد. زهیر با این که عثمانى بود، با توجه به دعوت امام و نیز تحریک همسرش، به صورت یکى از یاران صمیمى امام در آمد. او همچنین از دوستانش خواست تا هر کدام دوستدار شهادت هستند با او بیایند، در غیر این صورت به راه خویش به طرف مکه ادامه دهند.[55]در منطقه ذات‏عرق بود که شخصى از بنى‏اسد پیام شهادت هانى و مسلم را به امام حسین(ع) رساند.[56]
گفته‏اند که امام قصد بازگشت داشت، اما برادران مسلم مانع شده و امام نیز به راه خود ادامه داد. به نظر نمى‏رسد برادران مسلم خواسته یا توانسته باشند در صورت مخالفت امام، آن حضرت ر وادار به ادامه مسیر کنند؛ بویژه که دیگران در تحریک امام بر رفتن گفتند: «والله ما أنت مثل مسلم بن عقیل ولو قدمت الکوفة لکان الناس إلیک أسرع؛[57] «شما مسلم نیستید، اگر به کوفه بروید، مردم به سرعت به شما خواهند پیوست.» امام حسین(ع) خود براى رفتن قاطع بود.
در منطقه زباله، پیام مسلم که در حین شهادت به عمر بن سعد گفته و از او خواسته بود که به امام حسین(ع) برساند، به دست امام رسید.[58] هنوز چندى نرفته بودند که خبر شهادت قیس بن مسهّر[59] و عبدالله بن بقطر، برادر رضاعى امام حسین(ع) نیز به دست امام رسید. این اخبار نشان مى‏داد که اوضاع کوفه دگرگون گشته و شرایط، با زمانى که از زبان مسلم گزارش شده بود، کاملاً تفاوت کرده است. در این هنگام، امام، افرادى را که همراه او بودند گرد آورد و به آنها فرمود:
«أیها الناس، قد خذلتنا شیعتنا فمن أراد منکم الانصراف فلینصرف؛[60]
اى مردم! شیعیان ما، ما را تنها گذاشتند. هر کدام از شما مى‏خواهد برگردد، از همین جا بازگردد.»
اینجا بود که شمارى از کسانى که در نیمه راه به امام پیوسته بودند، بازگشته و یاران خاص امام باقى ماندند.[61] کسانى بودند که از مکه امام را همراهى کرده[62] و یا حتى قبل از آن، از مدینه همراهیش کرده بودند.[63] کسانى که از او جدا شدند، اعرابى بودند که فکر کرده بودند همراه حسین بن على(ع) به شهرى در مى‏آیند که همه آنها تابعیت او را گردن نهاده‏اند.[64] اکنون که روشن شد تصورشان نادرست بوده، از همان جا بازگشتند. پس از این مرحله نیز امام به حرکت خود ادامه داد. در اینجا کاملاً براى امام روشن شده بود که دیگر رفتن به کوفه با توجه به ارزیابى‏هاى سیاسى درست نیست و طبعاً وراى مسائل سیاسى، مطلب دیگرى نیز بوده که مى‏بایست حسابش را از ارزیابیهاى سیاسى جدا کنیم. امام به سوى منطقه شراة حرکت کرد و شب را در آنجا ماند. فرداى آن روز باز به حرکت ادامه داد. نیمه‏هاى روز بود که از دور سپاه ابن زیاد به طلایه دارى حرّ بن یزید ریاحى پدیدار شده و راه را بر امام سد کرد.
4. عواملى که رهبر را با بروز ناگهانى خود غافلگیر مى‏کند
چهار عامل مهم در تعریف و تشخیص بحران از دیدگاه روش تصمیم‏گیرى، نقش عمده‏اى دارند که عبارتند از: تهدید، محدودیت زمان، محدودیت مکان و غافلگیرى. وضعیت‏هاى بحرانى به تناسب شدت تهدید، تداوم زمانى و درجه آگاهى با هم‏متفاوتند.[65]
الف. وضعیت کاملاً بحرانى،[66] تهدید شدید/ زمان کوتاه/ غافلگیرى.
ب. وضعیت نوظهور،[67] تهدید شدید / زمان بلند/ غافلگیرى.
ج. وضعیت بطئى،[68] تهدید ضعیف / زمان زیاد / غافلگیرى.
د. وضعیت ویژه یا فورى،[69] تهدید ضعیف / زمان کوتاه / غافلگیرى.
ه . وضعیت انعکاسى،[70] تهدید شدید/ زمان کوتاه / پیش‏بینى شده.
و. وضعیت عمومى[71]،تهدید شدید / زمان بلند / پیش‏بینى شده.
ز. وضعیت عادى،[72] تهدید ضعیف / زمان بلند/ پیش‏بینى شده.
ح. وضعیت ادارى،[73] تهدید ضعیف / زمان کوتاه / پیش بینى شده.
با توجه به انواع وضعیت بیان شده و خصوصیات ذکر شده از نظر زمانى ، مکانى و نیروى انسانى تحت رهبرى ،امام حسین(ع) با وضعیت نوع(الف) وضعیت کاملاً بحرانى، تهدید شدید/ زمان کوتاه/ غافلگیرى، رو به رو بودند.
مشخصات وضعیت بحرانى
در مطالعه‏اى که توسط هرمن کان و آنتونى واینر[74] انجام شد، ویژگى زیر براى شرایط بحرانى ذکر گردیده است: [75]
1. بحران معمولاً یک نقطه چرخش در یک سلسله رویدادها و عملیات است.
(مرگ معاویه و روى کار آمدن یزید)
2. بحران وضعیتى است که در آن ضرورت اتخاذ تصمیم بسیار بالا است.
(تصمیم یزید مبنى بر بیعت گرفتن سریع از امام )امام در این مورد مى‏فرمایند:اگر تعجیل نکنم مرا دستگیر خواهند کرد.[76]
3. بحران یک تهدید واقعى نسبت به هدف‏ها و مقاصد عوامل درگیر است.
«إنَّما خَرَجتُ لِطَلَبِ الإصلاحِ فى اُمّةِ جَدّى».[77]
4. بحران نتایج مهمى را در پى دارد که عواقب آن، آینده روابط طرف‏هاى درگیر را معین‏مى‏کند.
زمینه از بین رفتن بنى‏امیه، ظهور مختار و...
5. بحران حاصل برخورد رخدادها است و به شرایط تازه‏اى مى‏انجامد.
احیاء دین و زمینه دگرگونى مردم
6. در بحران تصادم و درگیرى بین عوامل دو طرف بحران افزایش مى‏یابد.
درگیرى در مسیر حرکت و در کربلا (تاسوعا و عاشورا)
امام حسین(ع) و مدیریت بحران [78]
در مدیریت بحران سه عامل نقش تعیین کننده‏اى را در موفقیت ایفاء مى‏نمایند. این عوامل عبارتند از:
1. ویژگیهاى رهبر
یکى از نقش‏هاى مهم و اساسى رهبران ، هدایت کردن امت در مراحل سخت و بحرانى است. خصوصاً آنگاه که دشمنان انسى و جنى سیل شبهات را به سوى جامعه روانه مى‏سازند و اکثریت مردم را از یقین خارج ساخته و در دو راهى شک و گمان نگه مى‏دارند. رهبر باید از کمالات لازم برخوردار باشد تا بتواند پناهگاه مردم باشد. عطار مى‏گوید با شک و تردید نمى‏توان ادامه راه داده و به مقصد رسید. اگر امت به دام تردید افتادند فقط رهبر الهى که به علم و معرفت و معنویت مزین است مى‏تواند مردم را به یقین رسانده و از شک برهاند.[79]
رهبران در جامعه اصلى‏ترین عامل در تعیین بحران‏ستیزى و بحران‏پذیرى مى‏باشند. رهبران منفعل، مأیوس، جبرگرا و بى‏اراده مسلماً در انتظار وقوع حوادث مى‏نشینند و تحرک و تلاشى از خود بروز نمى‏دهند، در حالى که انسان‏هاى فعال، خوشبین، با اراده و مصمم به استقبال بحران‏ها مى‏روند و آنها را در هم مى‏شکنند.
به هر حال در مدیریت بحران، ابزارها و وسایل نیستند که نقش محورى را ایفا مى‏کنند، بلکه این انسان‏ها هستند که محور اصلى مقابله با بحران مى‏باشند.
حفظ خویشتن‏دارى و آرامش در تسلط بر اوضاع به‏هنگام بحران نقش مهمى دارد. به این علت، مدیریت بحران کارى است مشکل که به شجاعت و سرعت عمل نیاز دارد. لازمه تصمیم‏گیرى در بحران تجربه و مهارت کافى است ولى افزون بر آن مدیر باید بتواند از شم خود استفاده کند.[80]
1-1. قاطعیت
انسانهاى موفق در صورتى که خواستار رسیدن به هدفى باشند به آن هدف خواهند رسید، آنها نمى‏گذارند هیچ چیز بین آنها و هدف حائل ایجاد کند، ممکن است شکلى از احساس هدفمندى باشد، دقیقا مى‏دانند به کجا مى‏خواهند بروند و به آنجا مى‏رسند و شکست را تنها به مثابه گامى در مسیر موفقیت مى‏پذیرند.[81]
رهبر در رأس جامعه قرار دارد و مرکز ثقل اندیشه‏ها، طرحها و پیشنهادهاست و در حقیقت، آخرین مرجع براى تجزیه و تحلیل، جمعبندى و اتخاذ تصمیم براى رفتارهاست.
از این جهت و به لحاظ موقعیت خود به اراده نیرومندى نیازمند است تا پس از بررسى تمام جوانب، تصمیمى قاطع بگیرد. او باید از هر نوع تردید و دو دلى بپرهیزد و با اعتماد و اتکال به ذات مبارک خداوندى، نظر نهایى خود را اعلام کند و در پى‏گیرى و اجراى آن‏بکوشد.
آیات و روایات و سیره معصومان(ع) حاکى از توجه فراوان به این اصل از اصول مهم رهبرى است. خداوند متعال در قرآن کریم، پس از امر به مشورت به پیامبر اکرم(ص) مى‏فرماید: «اما هنگامى که تصمیم گرفتى (قاطع باش) بر خدا توکل کن». پیامبر اکرم (ص) در جنگ «احد» پس از ابراز پشیمانى اصحاب در پاسخ مى‏فرماید:
«هنگامى که پیامبرى زره مى‏پوشد، شایسته نیست آن را از تن به در کند تا زمانى که با دشمن به نبرد بپردازد.»
حضرت حسین بن على - علیه السلام - هم پس از تصمیم به قیام و تشخیص امر خدا و احساس وظیفه براى مبارزه با دستگاه غاصب یزید، قاطعانه وارد عمل مى‏شود، به طورى که درخواست افراد مخلص و بزرگوارى مانند عمربن عبدالرحمن مخزومى، عبدالله بن عباس و محمد حنفیه نمى‏تواند او را از تصمیمش منصرف سازد و او با اراده‏اى استوار، حرکت الهى خویش را براى رسیدن به اهداف والا و مقدسش آغاز مى‏کند.
امام حسین در خطبه معروفش در مکه مکرمه مى‏فرمایند:
«مرگى که سرنوشت فرزندان آدم شده، همچون گردنبند بر گردن دختر جوان برازنده و زیباست. چنان به دیدار گذشتگانم مشتاقم که یعقوب در اشتیاق دیدار یوسف. براى من مصرع و مقتلى اختیار کرده‏اند که با عشق و افتخار با آن روبه‏رو مى‏شوم. هم اکنون اعضاى پیکر خویش را به چشم مى‏نگرم که آن را گرگهاى بیابان در منطقه‏اى بین «نواویس» و «کربلا» پاره‏پاره مى‏کنند و روده‏هاى تهى و شکمهاى گرسنه خود را از آنها پر مى‏سازند.گریز از روزى نیست که با قلم مشیت پروردگار به نگارش در آمده است. خشنودى خدا، خشنودى خاندان پیامبر است. در برابر آزمایش او پایدارى مى‏کنیم و در برابر، پاداش مقاومت کنندگان را به دست مى‏آوریم.»[82]
امام حسین در بیانى مى‏فرمایند:
«لا وَاللَّهِ لا اُعطیهِم بِیَدی إعطاءَ الذَلیلِ وأقِرُّ إقرارَ العَبید؛ به خدا قسم! چون زبونان دست به سویشان دراز نخواهم کرد و چون بردگان به التماس و اقرار نخواهم افتاد».[83]
1-2. داشتن هدف روشن [84]
1-3. دین دارى همراه بصیرت
امام حسین(ع) رهروى است که چون مقتدایش على(ع) که در گرماگرم جنگ و چکاک‏شمشیرها به «ذعلب یمانى» فرمود: «أَفأَعبُدُ ما لا أرى‏؛ مگر مى‏شود خدایى راکه‏نمى‏بینم بپرستم» و آنگاه توضیح داد: «لَاتُدْرِکُهُ الْعُیُونَ بِمُشَاهَدَةِ الْعِیَانِ، وَلکِنْ‏تُدْرِکُهُ‏الْقُلُوبُ بِحَقَائِقِ الْإِیمَانِ».[85] خدا را مى‏دید و لذا مى‏فرمود: «عَمِیَت عَینٌ‏لاتَراکَ».[86]
1-4. مشورت در امور
امام به سخن آنان که در لباس نصیحت‏گرى ظاهر مى‏شدند با کمال متانت گوش فرا مى‏داد و آنگاه هر یک را به فراخور شخصیت، موقعیت و فهمش پاسخ مى‏گفت . تاریخ، گواهى مى‏دهد که حتى «مروان بن حکم» - که عناد و کینه‏توزى‏اش با خاندان وحى و بویژه اباعبداللَّه(ع) آشکار بود - وقتى به عنوان ناصح به نزد حضرت آمد حرفش را شنید. ابن‏طاووس نقل کرده است:
«حسین به قصد اطلاع از اخبار، صبحگاهان در خارج از منزل بود که مروان بن حکم، همان انسان کینه‏توز که دیشب به ولید - حاکم مدینه - اشاره کرده بود، حسین اگر بیعت نکرد او را بکش، با او روبه‏رو شد و گفت: «یا أباعَبدِاللَّهِ إنّى لَکَ ناصِحٌ فَأطِعنى تَرشُد؛ اى اباعبدالله به نصیحت من گوش کن تا به راستى هدایت شوى».
حضرت فرمود: «ما ذاکَ؟ قُل حَتّى‏ أسمَعَ؛ چه مى‏خواهى؟ بگو تا بشنوم» گفت: ترا به بیعت با یزید بن معاویه که خیر دنیا و آخرت در آن است، دعوت مى‏کنم.» آن حضرت فرمود: «إنّا للَّهِ وإنّا إلَیه راجِعون؛ آنگاه که امت مبتلا به حاکمى چون یزید گردد پس خداحافظ اسلام.» آنگاه ابن‏طاووس، مى‏نویسد: «حسین(ع) از عاقبت امر خویش آگاه بود و تکلیفى داشت که باید در پى آن مى‏رفت».[87]
از جمله افرادى که به تناسب، در لباس نصیحت به امام، ظاهر شده‏اند مى‏توان به «عبدالله بن زبیر»، «ابن عباس»، «عمر بن على الاطرف»، «محمد حنفیه»، «عمرة بنت عبدالرحمن»، «عبدالله بن عمر»، «فرزدق»، «عبدالله بن مطیع» و.... اشاره نمود که سخن هر یک شنیدنى و پاسخ آن حضرت شنیدنى‏تر است.
1-5. استقبال از سختى‏ه
امام حسین(ع) در محضر پدر بزرگوارش آموخته بود که طى مسیر ایمان با همه وضوح و روشنایى‏اش سخت و نفس‏گیر است و در این میان، آنان که توفیق پیمایش‏آن را مى‏یابند خاصّان و مشمولان عنایت حضرت حقند که در امتحانات الهى سربلند بوده‏اند.
«إِنَّ أَمْرَنَا صَعْبٌ مُسْتَصْعَبٌ، لَایَحْمِلُهُ إِلَّا عَبْدٌ مُؤْمِنٌ امْتَحَنَ اللَّهُ قَلْبَهُ للْإِیمَانِ، وَلَایَعِی حَدِیثَنَا إِلَّ صُدُورٌ أَمِینَةٌ، وَأَحْلَامٌ رَزِینَةٌ».[88]
بنابراین او مى‏دانست که اهل بیت رسول خدا که بر جاده وسط و صراط مستقیمندباید سختى‏ها، غربت‏ها، تبعیدها، قلّت یاران و تمام حرمان‏هاى دنیایى رابه جان تجربه کنند و در موعد مقررّ الهى، سر و جان را نیز فداى حضرت دوست‏کنند:
«خُیِّرَ لى مَصرَعٌ أنَا لاقیهِ».[89]
بر همین اساس، حسین بن على(ع) که جلوه‏اى از این آیه کریمه بوده:
«قُلْ هذِهِ سَبِیلِی أَدْعُوا إِلَى اللَّهِ عَلى‏ بَصِیرَةٍ أَنَا وَ مَنِ اتَّبَعَنِی وَ سُبْحانَ اللَّهِ وَ ما أَنَا مِنَ الْمُشْرِکِینَ»[90]
هیچ نگرانى از عاقبت کار نداشت و با اطمینان خاطر به استقبال حوادث تلخ و شیرین‏مى‏رفت و آنان را که در حقیقت، مقام والاى امامتش را نفهمیده‏اند و گاهى‏ازسردلسوزى و بعضى به دلیل اغراض مختلف لب به نصیحت حضرتش مى‏گشودند، به فراخور شأن و حال هر یک، جواب مى‏داد. او از کمى یاران نیز، باکى نداشت، چون از پدرش على(ع) گفته‏اى وحیانى را در ضمیر جانش محفوظ داشت که فرموده بود:
«لَاتَسْتَوْحِشُوا فِی طَرِیقِ الْهُدَى‏ لِقِلَّةِ أَهْلِهِ، فَإِنَّ النَّاسَ قَدِ اجْتَمَعُوا عَلَى‏ مَائِدَةٍ شِبَعُهَا قَصِیرٌ، وَجُوعُهَا طَوِیلٌ؛[91]
در طریق هدایت به خاطر کمى رهروان، بیمناک نشوید چرا که (اکثر) مردم برگرد سفره‏اى نشسته‏اند که سیرى‏اش کم و گرسنگى‏اش طولانى خواهد بود».
امام چهارم(ع) فرمود:
«هنگامى که کار بر حسین(ع) سخت شد کسانى که با او بودند آن حضرت را نگریسته و دیدند که حال او بر خلاف ایشان است، زیرا آنها این گونه بودند که هر چه کار سخت مى‏شد رنگشان دگرگون گشته و لرزه بر اندامشان افتاده و ترس دلهاشان را گرفته بود، ولى حسین(ع) و برخى از همراهان خاص آن حضرت رنگهاشان درخشیده و اعضاى بدنهایشان آرام گشته و دلهایشان تسکین یافته بود.(با دیدن این منظره) برخى از آنها به یکدیگر گفتند: بنگرید که او از مرگ با کى ندارد! امام(ع) به آنها فرمود: آرام باشید و بردبار! اى کریم‏زادگان، که راستى مرگ جز پُلى نیست که شما را از سختى‏ها و فشارها به سوى باغهاى فراخناک و نعمتهاى جاویدان عبور دهد، کدام یک از شما است که نخواسته باشد از زندانى به قصر منتقل گردد، و امّا براى دشمنان شما، مرگ جز آن نیست که از قصرى به زندان و عذابى منتقل گردند، براستى پدرم از رسول خدا(ص) براى من حدیث کرده که همانا دنیا زندان مؤمن و بهشت کافر است، و مرگ پُل اینها است به سوى بهشتهاشان، و پل آنها به سوى دوزخهاشان، دروغ نگفتم و به من هم دروغ‏نگفته‏اند.»[92]
1-6. دیندارى همراه با غیرت و حمیّت
آن روز حسین(ع) در محضر معلمش نشسته بود و على(ع) آن استاد بى‏بدیل، موضوع عصبیّت را تبیین مى‏کرد؛ به اینجا رسید که فرمود:
«اگر به ناچار باید تعصب پیشه کرد پس در (تحصیل) خصال کریمه و اعمال پسندیده و امور محموده که بزرگان و اصل و نسب‏داران از یکدیگر گوى سبقت مى‏ربایند، باید تعصب ورزید. و براى خصیصه‏هاى نیکو چون همسایه‏دارى، وفاى به عهد، و پیروى از نیکى‏ها، سرپیچى از تکبر، کسب فضیلت و خوددارى از عهدشکنى و بزرگ شمارى قتل، انصاف نسبت به خلق و کظم غیظ و پرهیز از فساد، (براى چنین امورى) باید تعصب ورزید.»[93]
آرى حسین(ع) در محضر پدرش على(ع) درس حمیّت و عصبیّت فرا گرفته بود. اما نه از نوع عصبیتى که جاهلان و سفیهان گرفتار آنند، نه از نوع عصبیتى که شیطان رجیم در دامش افتاده بود و نه از سنخ تعصبات مترفین (مرفهان بى‏درد) که به افزونى مال و فرزند تفاخر مى‏ورزند، بلکه تعصّب به تفسیر على(ع) یعنى در کسب خُلقیاتى که همگان بر آن غبطه مى‏خورند و آرزوهایى بلند و مقامات علّیه و آثار ارزشمند.
2. ویژگیهاى پیرو
پیروان اثربخش در موقعیّت بحرانى عناصرى حیاتى در پیشبرد اهداف رهبران مى‏باشند، نه تنها به این علت که به صورت فردى رهبرى را حمایت مى‏کنند بلکه از این رو که به صورت گروهى همه قدرت شخصى رهبر را رقم مى‏زنند.[94]
شرط اساسى در موفقیّت رهبرى، اطاعت بى‏قید و شرط رهروان از رهبر خویش است. بزرگترین رهبران ، اگر پیروان مخلص و مطیع نداشته باشند، محکوم به شکست در برابر دشمن بوده و بسیارى از طرح و برنامه‏هاى آنها عقیم خواهد ماند. تاریخ بسیار نشان داده است که گروهى اندک ولى با هدف و اراده‏اى قوى و اخلاص والا توانسته‏اند بر گروهى کثیر چیره گردند.
«کَمْ مِنْ فِئَةٍ قَلیلَةٍ غَلَبَتْ فِئةً کَثیرَةً بِاِذْنِ اللَّهِ».[95]
سختى‏هاى موجود در آئین رهروى باعث شده است که از هزاران مدعى و مرید اندکى تاب و توان تحمل شدائد را داشته و اکثریت یا از نیمه‏هاى راه برمى‏گردند و یا از قافله باز مى‏مانند. و به قول سعدى:
از هزاران در یکى گیرد سما زانکه هرکس محرم اسرار نیست خَلیلَىَّ قُطَّاعُ الْفَیا فى‏ اِلىَ الْحِمى‏ کَثِیرٌ وَ اَمَا الْواصِلوُنَ قَلیلٌ[96]
وحشت از سختى‏ها و دل بستن به دنیا و مشغولیّت به امور فردى و اجتماعى باعث مى‏شود که همه کس سلوک، قولش به فعل تبدیل نشود و به راه نیفتاده از راه به در رود. از این‏رو بسیارى از مردم وقتى جدیت امام را دیدند هر کدام به نوعى عذر آوردند و از سفر بازبماندند. دلایلى که هر یک از آنها بیان مى‏کنند بیانگر نوعى دلبندى به چیزهائى است که آنها را مدتها به خود مشغول ساخته است. لذا نمى‏توانند از آنچه بدو عادت کرده‏اند جدا شوند و سختیهاى راه را به جان بخرند و دل به غیر حق ندهند.
من چنان در عشق گل مستغرقم کز وجود خویش محو مطلقم در سرم از عشق گل سودا بس است زانکه معشوقم گل رعنا بس است کى تواند بود یک شب بلبلى خالى از عشق چنان خندان گلى[97]
قرآن کریم و نهج‏البلاغه فراوان درخصوص این قبیل افراد سخن گفته و آنان را مذمت کرده‏اند. افرادى که هنگام جهاد عذرهاى گوناگون آورده و به بهانه‏هاى مختلف از پیغمبر و امام مى‏خواستند که آنان را از رفتن به جهاد معاف بدارند. و به گمان خود با پرداختن به عبادت و پرداختن زکات و مالیات اسلامى داخل بهشت شوند و از باب الجهاد نروند! در مقابل این عده گروهى بودند که صداى طبل جهاد روحشان را به پرواز در مى‏آورد و شتابان به حضور پیامبر مى‏رسیدند تا از وى اسلحه بگیرند و راهىِ جبهه‏ها شوند. اما وقتى جواب منفى مى‏شنیدند اشک در چشمانشان حلقه مى‏زد.
«الَّذِینَ إِذا ما أَتَوْکَ لِتَحْمِلَهُمْ قُلْتَ لا أَجِدُ ما أَحْمِلُکُمْ عَلَیْهِ تَوَلَّوْ وَ أَعْیُنُهُمْ تَفِیضُ مِنَ الدَّمْعِ».
در عین حال افرادى بودند که توانائى مسلح شدن و حرکت به سوى جبهه را داشتند اما ننگ ماندن را به جان مى‏خریدند، و همنشینى با کودکان و زنان و کهنسالان را براى خود پیروزى‏مى‏دانستند.
«رَضُوا بِأَنْ یَکُونُوا مَعَ الْخَوالِفِ وَ طَبَعَ اللَّهُ عَلى‏ قُلُوبِهِمْ فَهُمْ ل یَعْلَمُونَ».[98]
عشق کار نازکان نرم نیست عشق کار پهلوان است اى پسر سینه خود را هدف کن پیش دوست هین که تیرش در کمان است وى پسر سینه‏اى کز زخم تیرش خسته شد در جبین‏اش صد نشان است اى پسر[99]
یاران امام حسین(ع) دقیقا تمامى ویژگیهاى لازم جهت ساختن تیمى منسجم براى رهبرى امام را داشتند و هر یک از آنان داراى ویژگیهاى منحصر به فرد بودند. نهضت عاشورا و قیام امام حسین(ع) از آغاز تا انجام، مجموعه‏اى از الگوهاى ارزشمند در فضایل اخلاقى، عبادى، عقیدتى، اجتماعى، سیاسى و... است که مى‏تواند طالب هر نوع فضیلتى را سیرآب و خواهان هر اسوه و الگویى را کام‏یاب نماید؛ چرا که مجموعه عاشورا از تمامى اقشار مختلف جامعه و از همه مراحل سنى از کودک و خردسال و نوجوان گرفته تا جوان و میان‏سال و از عمر متوسط گرفته تا پیر کهن‏سال، از نو عروس و تازه داماد گرفته تا پدر و مادر داغ‏دیده، از سفید و سیاه گرفته تا آزاد و برده، از فرزند و بستگان گرفته تا نیروى از دشمن گریخته و به دوست پیوسته؛ همه‏و همه در این مجموعه با ارزش، تعبیه شده است؛ مجموعه‏اى که امام
حسین(ع) درباره آن‏ها فرمود:
«فَاِنّى لا أعلم اصحاباً أوفى‏ ولا خیرٌ من أصحابى و لا أهل بیت أبرّ و لا أوصل من أهل بیتى فجزاکم‏اللَّه خیر الجزاء».[100]
بر این اساس، هر کس در هر زمینه‏اى که بخواهد، مى‏تواند الگویى مناسب فرا راه و مسیر آینده خود برگزیند که به برخى از آن‏ها اشاره مى‏شود:
وفادارى
اگر چه در صحنه کربلا و فرهنگ عاشورا، همه یاران امام حسین(ع) با وفا بلکه با وفاترین بودند، اما در رأس همه وفاداران، حضرت ابوالفضل العباس(ع) قرار داشت.
واژه‏ها و تعبیرهایى که درباره این سردار کربلا وارد شده، همه حاکى از فضایل و مناقبى‏است که در صحنه عاشورا به نمایش گذارده است؛ مانند نافذ البصیرة (داراى بینش‏عمیق)، صلب الایمان (ایمان قوى)، آثر و ابلى (ایثارگر و سر بلند در امتحانات)،العبدالصالح (بنده شایسته) المطیع‏للَّه و لرسوله (مطیع خدا و پیامبر)، الفادى(فداشده)، الواقى (نگهبان)، الساعى (تلاش گر)، السقاء (آب‏آور طفلان)، صاحب اللواء (علم‏دار) و بالاخره، شهید و مجاهد در رکاب امام خود؛ چنان که در روایتى امام صادق(ع) فرمود:
«کان عمّنا العباس بن على نافذ البصیرة، صلب الایمان، جاهد مع أبى‏عبداللَّه و ابلى بلاء حسناً و مضى شهیداً».[101]
و امام سجاد(ع) فرمود:
«رحم‏اللَّه العباس فلقد آثر و ابط و فدى اخاه بنفسه حتى قطعت یداه...».[102]
مقاومت
بیش‏ترین مصیبت را حضرت زینب(س) تحمل کرد، حضرت زینب(س)، قهرمان کربل است که به حق مى‏توان آن بانوى بزرگ را «ام‏المصائب» نامید.
آن حضرت، قطع نظر از مصایبى که در فراق جد، پدر، مادر و برادر خود متحمل شد تنها در قضیه عاشورا، شهادت و به خون غلتیدن بیش از بیست نفر از نزدیک‏ترین افراد خانواده خود را به چشم دید. از این رو زینب(س)، هم مادر شهید است (3 تن) و هم خواهر شهید است (تا 8 شهید) و هم عمه شهید (9 تن) و هم خاله شهید (3 تن) که بى‏شک صبرى جمیل لازم دارد.
الگوهاى کهن‏سال
«حبیب بن مظاهر» از بزرگان شیعه در کوفه و از جمله کسانى است که در دعوت از امام به کوفه نقش اساسى داشت. کهن‏سال دیگرى که با قلب جوانش به سان شیر، در رکاب امام حضور داشت و امام از تلاش وى تقدیر کرد «انس بن‏حارث» است.
الگوى نادمان
در صحنه کربلا و قضیه عاشورا، بزرگ‏همّتانى بودند که گرچه ابتدا در مقابل امام قرار گرفتند و بناى جنگ با آن حضرت را داشتند، اما با تحولى درونى به اصحاب امام حسین(ع) پیوستند و تا آن‏جا پیش رفتند که در رکاب آن حضرت به درجه رفیع شهادت رسیدند. در رأس این گروه از عاشوراییان، «حرّ» آزاد مرد و عالم قرار دارد که در آغاز، فرماندهى بخشى از نیروى دشمن را بر عهده داشت.
حرّ در مراجعه به امام مى‏گوید:
«من اول کسى بودم که بر شما خروج کردم، اجازه فرمایید اول کسى باشم که در راه شما کشته شوم و با جدّت مصافحه کنم».[103]
راز دار
«قیس» نامه‏رسان مبارزى است که در شکل‏گیرى جریان عاشورا نقش مهمى بر عهده داشت، چرا که وى به عنوان قاصد، نامه‏هاى امام را براى مردم کوفه و نامه‏هاى آن‏ها را براى امام حسین(ع) مى‏رساند و در این راه سختى‏هاى فراوانى متحمل شد.[104]
علاقه‏مند به رهبر
«عابس» از شخصیت‏هاى بارز شیعه است. او شخصیتى مدیر، ارجمند، شجاع، سخن‏ور و زاهدى شب زنده‏دار بود و از نظر پاکى و خلوص و قهرمانى و شور انگیزى از بزرگ‏ترین انقلابیون به حساب مى‏آمد.[105] وى به امام عرض مى‏کند:
«یا أبا عبداللَّه! اما واللَّه ما أمسى على وجه الأرض قریب ولا بعید أعزّ علىّ ولا أحبّ الىّ منک، ولو قدرت على ان ادفع عنک الضَیم او القتل بشى‏ءٍ اعز علىّ من نفسى و دمى لفعلت؛
اى حسین! به خدا سوگند، هیچ کسى در روى زمین نزد من عزیزتر و محبوب‏تر از تو نیست و اگر ممکن بود به چیزى بهتر از جانم و خونم از تو دفاع کنم چنین مى‏کردم».[106]
جان نثار
«حنظلة بن سعد تهامى» با رشادت تمام، بدن خود را سپر وجود مبارک امام مى‏کند و تیرها، نیزه‏ها و شمشیرهایى که از هر سو به قصد جان امام پرتاب مى‏شوند به‏جان مى‏خردکه:
«وقف بین یدى الحسین لیقیه السهام و الرماح و السیوف بوجهه و نحره؛
پیش روى امام حسین(ع) ایستاد و به وسیله صورت و سینه خود از اصابت تیر و نیزه و شمشیر به امام جلوگیرى کرد».[107]
یکى دیگر از این جان‏نثاران «سعید بن عبداللَّه حنفى» است که:
«تقدم امام الحسین فاستهدف لهم یرمونه بالنبل، کلما اخذ الحسین یمیناً و شمالاً قام بین یدیه فما زال یرمى به حتى سقط الى الارض؛
در پیش روى امام ایستاد و خود را هدف تیرهاى دشمن قرار داد تا این که به زمین افتاد و به شهادت رسید»[108].
معتقد
در گرما گرم نبرد در صحنه کربلا یکى از عاشوراییان به نام «ابو ثمامه صیداوى» دریافت که ظهر شده و وقت نماز است؛ از این رو به امام عرض کرد: مى‏خواهم در حالى خدا را ملاقات کنم که این نماز را نیز به جاى آورده باشم. به دنبال این یادآورى، امام با نگاهى به‏آسمان فرمود: «ذکرت الصلوة جعلک اللَّه من المصلین؛ به یاد نماز هستى، خداوند تو را ازنماز گزاران قرار دهد». آرى هم‏اکنون، اول وقت نماز است از دشمن مهلت بخواهید تا نماز بخوانیم.[109]
در میان عاشوراییان افرادى «کثیرالصلوة» نیز وجود داشتند و شاید همین کثرت نمازشان باعث شده در میدان جنگ دلیرانه جنگ کنند. یکى از این افراد که نقش الگودهى دارد «سوید بن عمرو» است که در توصیف وى مى‏نویسند: «کان شریفاً کثیر الصلوة» و وقتى در میدان نبرد قرار مى‏گیرد «قاتل قتال الاسد الباسل و بالغ فى الصبر على الخطب النازل؛ در زمانى که جنگ مى‏کند به سان شیرى شجاع و در مشکلات و گرفتارى‏ها صبور و مقاوم است».[110]
شجاع
اگر اولین‏ها را در فرهنگ عاشورا جستجو کنیم، على اکبر اولین شهید از بنى‏هاشم است. همو که وقتى امام(ع) از مرگ خود و یارانش خبر مى‏دهد در پاسخ پدر مى‏گوید: «پدر جان! اگر مرگ ما در راه حق است، پس از مرگ، باکى نیست؛ فاذاً لا نبالى بالموت»
شهید سیاه و الگویى سفید
وجود سربازان ترک، فارس، عرب، سفید و سیاه و... در عرصه کربلا و در قاموس عاشورا، مبیّن این معنا است که گوناگونى نژاد و ملیت در فرهنگ شهادت راهى ندارد و اختلاف رنگ، زبان و قومیت، مانع دفاع از حریم حریت، آزادى، ایمان و عقیده نخواهد بود.
«جَوْن» فردى است سیاه پوست از تبار بردگان آزاد. روز عاشورا، وى به حضور امام آمد و اجازه خواست تا به میدان برود. امام به وى فرمود: «انت فى اذن منى، فانما تبعتنا طلباً للعافیة، فلا تبتل بطریقنا؛ تو به خاطر تأمین عافیت همراه ما بودى، اینک آزاد هستى هر جا مى‏خواهى برو و عافیت خود را به خطر نینداز». جَون وقتى این سخن را شنید، گفت: «من به هنگام آسایش در کنار سفره شما باشم، ولى هنگام سختى شما را تنها بگذارم؟! آرى من مى‏دانم بدنم بد بو است، حسبم شریف نیست و رنگم سیاه است اما اجازه فرما تا با رفتن به بهشت، بدنم خوش بو، حسبم شریف و رنگم سفید شود، به خدا سوگند از شما جدا نخواهم شد تا خونم با خون شما مخلوط شود.»[111]
یاران امام حسین(ع)، این جلوه‏هاى ایثار و از جان گذشتگى، صبر و مقاومت، رازدارى و پایدارى، پیشى گرفتن عقیده بر عاطفه، سبقت در شهادت و دیگر ارزش‏هاى متجلى در ارزش‏گاه کربلا، همه ناشى از تحول و دگرگونى عمیقى است که در اندیشه و بینش این شیر زنان و رادمردان خودنمایى مى‏کند، تا بدان جا که حاضرند براى همین معرفت حاصله، هفتاد بار بلکه هزار بار خود را در مسیر حق فدا کنند، چنان که یکى از همین عاشوراییان - سعید بن عبداللَّه - مى‏گوید:
«أما واللَّه لو علمت أنّى أقتل ثُمّ أحیى ثُمّ أحرق ثُمّ أذّر، یفعل ذلک بى سبعین مرّة، ما فارقتک حتى ألقى‏ حِمامى دونک فکیف لا أفعل ذلک و انّما هى قتلة واحدة ثم هى الکرامة الّتى لا انقضاء لها ابداً؛[112]
آگاه باشید به خدا قسم اگر مى‏دانستم که به قتل مى‏رسم بعد زنده مى‏شوم سپس دوباره سوزانده مى‏شوم تا این‏که پیر شوم، و این کار تا هفتاد بار ادامه پیدا کند، هرگز از شما جدا نخواهم شد تا این‏که مرگ را ملاقات کنم، بدون تو، چگونه چنین نکنم در حالى که این همان کرامتى است که بعد از آن هیچ پایانى براى آن نخواهد بود.»
3. استراتژى و سیاست‏هاى مقابله[113 ]
در نهضت عاشورا به یک سرى تاکتیکهاى نظامى و تبلیغى بر مى‏خوریم که از سوى حسین بن على(ع) انجام گرفته است. شیوه‏هاى نظامى به طور عمده یا حالت دفاعى داشته است، یا تهاجمى. روشهاى تبلیغى نیز به طور عمده جهت آگاهانیدن مردم و پیام رسانى و بهره‏بردارى بیشتر از این حرکت بوده است؛ چه آنچه در زمان خود آن حضرت و توسط خود او انجام گرفته است، یا پس از شهادتش. در اینکه آن حضرت در قیام کربلا به عنوان یک مبارز مسلط به همه فنون رزمى و تاکتیکهاى نظامى و دفاعى و تبلیغى عمل کرده است، شکى نیست. آنچه مطرح مى‏شود، تنها نمونه‏هایى است که از تأمل بر حوادث این نهضت به نظر مى‏رسد، و مدیریت شگفت و نظم و تدبیر آن حضرت را در آن حادثه که آمیخته‏اى از احساسات و عواطف و تعقل است، نشان مى‏دهد.
3-1. تاکتیکهاى نظامى
1-3-1. حفاظت شخصى
سیدالشهدا(ع) هنگام دیدار با «ولید بن عتبه» والى مدینه پس از مرگ معاویه، با همراه داشتن گروه محافظ از جوانان بنى‏هاشم نزد والى رفت. او جمعى از یاران، خویشان و پیروان خود را مسلحانه همراه برد، در حالى که شمشیرها را آخته زیر لباسها پنهان کرده بودند و به آنان سفارش کرد که بیرون در بمانند و اگر صداى امام از درون به مددخواهى بلند شد، به داخل بریزند و طبق فرمان امام، عمل کنند.
3-2-1. گزارشگر اطلاعاتى :
چون اباعبدالله(ع) به اتفاق خانواده و همراهان از مدینه به سوى مکّه حرکت کرد،برادرش محمد حنفیه را در مدینه باقى گذاشت تا حرکتهاى حکومتى را به عنوان یک‏گزارشگر اطلاعاتى به امام خبر دهد و آنچه را در مدینه مى‏گذرد، بى کم و کاست به‏آن‏حضرت برساند. او تعبیر «عین» (مأمور اطلاعاتى) را درباره محمد حنفیه به کار برده‏است.
3-3-1. خنثى کردن توطئه ترور :
به امام خبر رسیده بود که یزید، گروهى را تحت فرمان عمر و بن سعید اشدق براى ترور یا دستگیرى وى به مکّه فرستاده است. حضرت براى خنثى کردن توطئه ترور و نیز حفظ حرمت حرم خدا و براى اینکه خونش در مکّه ریخته نشود، حج را به عمره تبدیل کرد و روز هشتم ذى حجّه از مکّه خارج شد.
4-3-1. جمع آورى اطلاعات :
از آنجا که آگاهى از وضعیت دشمن و مردم هوادار، در تصمیم گیریهاى پیشوا نقش مؤثر دارد، سیدالشهدا(ع) پیوسته مى‏کوشید از اوضاع داخلى کوفه اطلاعات کافى داشته باشد. این اطلاعات را از راههاى زیر به دست آورد:
الف. استنطاق و پرسش از مسافرانى که از کوفه مى‏آمدند و به عنوان شاهدان عینى جریانها، از آنجا خبر مى‏دادند؛ نمونه‏هایى همچون «بشربن غالب» که در «ذات عرق» با امام برخورد کرد، یا فرزدق در یکى دیگر از منزلگه‏ها.
ب. مکاتبات و نامه‏نگارى با پیروان خود در کوفه، بصره و یمن (مناطقى که در محبت به اهل بیت، ریشه دارتر بودند) و گزارشهاى مکتوب از اوضاع آن مناطق و حمایت مردمى و نصرت در قیام را جویا مى‏شدند و حتى این آگاهیها را در مواقع لزوم، به سربازان دشمن که راه را بر مى‏گرفتند یا با او به نبرد برمى‏خاستند، اعلام مى‏فرمود.
3-1-5. مصادره
در مسیر راه عراق، کاروانى تجارتى از یمن به سوى شام مى‏رفت و براى یزید، اجناس قیمتى مى‏برد. وقتى امام حسین(ع) در منزلگاه تنعیم به آن کاروان برخورد، کالاهاى آن را مصادره کرد تا راه براى وابستگان به یزید، ناامن شود. به افراد کاروان هم فرمود: هر کس بخواهد با ما به عراق بیاید، کرایه کاملش را خواهیم داد و با او رفتار خوب خواهیم داشت و هر کس هم بخواهد جدا شود، کرایه‏اش را تا اینجا مى‏پردازیم. برخى جدا شدند، بعضى هم همراه امام آمدند. با این شیوه، هم ضربه اقتصادى به حکومت یزید زد و هم از افراد دشمن، جذب نیرو کرد.
3-1-6. جذب نیرو :
سیدالشهدا(ع) از هر فرصتى براى جذب نیرو به جبهه حق بهره مى‏گرفت. یکى از آن موارد متعدد، ملاقاتى بود که با «زهیر بن قین» در منزلگاه «زَرود» داشت. زهیر که ابتدا از روبه‏رو شدن با امام گریزان بود، پس از این دیدار به امام پیوست و در عاشورا هم حماسه‏آفرید.
3-1-7. تصفیه نیرو :
امام حسین(ع) چندین بار در طول راه کربلا با پیش‏گویى از وضع آینده و خبردادن از شهادتِ خود و همراهان، افراد بى‏انگیزه و غیرمطیع و دنیاپرست را که به امید غنیمت همراه شده بودند تصفیه کرد، تا گروه زبده و عاشقِ شهادت و خالص و برخوردار از انضباط و اطاعت محض از فرماندهى و رهبرى براى حضور در میدان نبرد بمانند. در منزلگاه «زباله» و شب عاشورا، نمونه‏هایى از این تصفیه‏ها بود. در منزل زُباله برخى برگشتند؛ اما شب عاشورا کسى نرفت.
در شب عاشورا، سید الشهدا(ع) اجازه بازگشت داد و چنین‏فرمود:
«اللَّهُمَّ إنّی أحمَدُکَ عَلى‏ أن أکرَمتَنا بالنُّبُوَّةِ و عَلَّمتَنا القُرآنَ و فَقَّهتَنا فى الدِّینِ، أمّا بَعدُ؛ فَإنّی لا أعلَمُ أصحاباً أوفى‏ و لا خَیراً مِن أصحابى و لا أهلَ بَیتٍ أبَرّ و لا أوصَل عَن أهلِ بَیتی... إنّی قَد أَذِنتُ لَکُم فَانطَلِقوا جَمیعاً فى حِلٍّ لَیسَ عَلَیکُم مِنّی ذِمامٌ و هذا اللَیلُ قَد غَشِیَکُم فاتَّخِذوهُ جَمَلاً؛
بار خدایا، تو را سپاس مى‏گویم که ما را با نبوت بزرگى بخشیدى و قرآن آموختى و فهم دین عطا فرمودى، من یارانى، باوفاتر و نیکوتر از یارانم سراغ ندارم و خاندانى نیکوکارتر و شریف‏تر از خاندانم نمى‏شناسم... من اکنون به همگى شما اجازه دادم و بیعت خود را برداشتم، تا شب به پایان نرسیده است از اینجا برگردید».[114]
3-1-8. آرایش اردوگاه :
وقتى در سرزمین کربلا فرود آمد، دستور داد چادرهارا نزدیک به هم بزنند، طنابهاى‏خیمه‏ها راازلابه‏لاى هم بگذارند، در مقابل خیمه‏ها حضورداشته باشند و با دشمن از یک طرف مواجه شوند، در حالى که خیمه‏ها سمت راست و چپ و پشت سرشان باشد.
3-1-9. سازماندهى
امام حسین(ع) صبح روز عاشورا اصحاب را سازماندهى کرد، نماز صبح خوانده شد.زهیربن قین را، فرمانده جناح راست و حبیب بن مظاهر را فرمانده جناح چپ قرارداد،پرچم را به دست عباس سپرد، چادرها را پشت سر خویش قرار دادند، در گودالى که پشت چادرها به صورت خندق حفر کرده بودند، هیزم و نى ریختند. گودال، مثل نهر آبى بود که شب عاشورا براى پیش‏گیرى از حمله دشمن از پشتِ سر کنده بودند و در آن آتش‏افروختند.
طرز آرایش جبهه و استقرار نیروها و نصب چادرها در کربلا به صورت نعلى شکل بود، تا هم تسلط بر مجموعه مواضع خودى ممکن باشد، و هم خود در وسط این شکل قرار گیرد و هم امکان محاصره شدن توسط سپاه کوفه را سلب کند.
3-1-10. ایجاد مانع
در روز عاشورا، نیروهایى از دشمن مى‏خواستند از پشت خط دفاعى، از لابه‏لاى خیمه‏ها حمله کنند (طناب خیمه‏ها یکى از موانع بود) و سه، چهار نفر از یاران امام در منطقه به دفاع پرداخته بودند. عمر سعد دستور داد خیمه‏ها را آتش بزنند. امام حسین(ع) فرمود: بگذارید آتش بزنند (البته خیمه‏ها خالى از اصحاب و...بود).
3-1-11. مهلت‏خواهى شب عاشورا براى نماز و دعا و تلاوت قرآن
گرچه این را مى‏توان به عنوان امرى عبادى و معنوى به حساب آورد، لیکن با توجه به نقش روحیه معنوى رزمندگان، این مهلت‏خواهى براى شعله ور ساختن بُعد معنوى و تقویت روحیه رزمى و شهادت‏طلبانه در نیروهاى تحت امر، تأثیر بسزایى داشت و یک راهکار نظامى محسوب مى‏شد؛ بویژه نشان دادن جایگاه یاران در بهشت، آنان را بى‏تاب شهادت ساخت و برخى مانند «بُریر» شوخى مى‏کردند.
3-1-12.
در آخرین لحظه‏هاى بى‏یاورى و غربت که سیدالشهدا(ع) پیاده جنگ مى‏کرد، باز مواظب بود تا تیر دشمن به او اصابت نکند و در پى لحظه‏هایى از غفلت دشمن بود، تا حمله کند و بر جمع سپاه دشمن حمله برد.
3-2. روشهاى روانى، تبلیغى [115]
روشهایى که از سوى سید الشهدا(ع) در طول نهضت و در روز عاشورا، و نیز توسط خانواده او به کار گرفته شد، هم مایه ماندگارى نهضت و مصونیت چهره آن است، هم عامل روحیه بخشى به یارانِ شرکت کننده در آن حماسه، که امام را با همه هستى یارى کردند، و هم مایه تزلزل در انگیزه سپاه کوفه و موجب ضعف یا رسوایى یا خنثى شدن تبلیغات دشمن شده است، که به برخى از آنها اشاره مى‏شود:
3-2-1. نامشروع دانستن خلافت یزید :
«إنا للَّه وإنّا الیه راجِعون، وعَلى‏ الإسلامِ السّلامُ إذ قَد بُلِیَتِ الاُمّةُ بِراعٍ مِثلِ یَزید؛
باید با اسلام خداحافظى کرد که امّت اسلامى به فرمانروایى چون یزید گرفتار آمده است».[116]
امام حسین(ع) با این وضع، در افکار هواداران یزید، ایجاد تزلزل کرد و با امتناع آشکار از بیعت و اعلان آن، جوّ سکوت را شکست.
3-2-2. شهود صحنه
با همراه بردن زنان و کودکان در سفر کربلا، به عنوان عاملان ثبت وقایع شاهدان زنده که همه صحنه‏ها را دیده‏اند، از تحریف و مسخ چهره واقعه جلوگیرى کرد. بعلاوه حضور زنان و کودکان در قافله حسینى، تأثیر عاطفى و برانگیزنده افکار بر ضدّ امویان در طول سفر داشت؛ حتى پس از شهادت و در دوران اسارت.
3-2-3. ارتباط تشکیلاتى
نامه‏نگارى و پیام‏رسانى به بزرگان کوفه و بصره و سران قبایل و اعزام نماینده به کوفه و تماس با پایگاه هواداران به عنوان یک کار تشکیلاتى.
3-2-4. سنجش افکار :
محاسبه زمینه اقدام در کوفه، از راه اعزام مسلم بن عقیل به آنجا و ارزیابى وضعیت هواداران و نویسندگان دعوتنامه‏ها و درخواست از مسلم براى گزارش دقیق از اوضاع کوفه و میزان تعهد و وفاى مردم.
3-2-5. مشروعیت نهضت :
آن حضرت، حرکت سیاسى خود بر ضدّ حکومت را به تکلیف شرعى و امر به معروف و نهى از منکر و احیاى سنت پیامبر(ص) پیوند داد، تا ضمن مشروعیت بخشیدن به قیام خود،تعریضى به نامشروع بودن خلافت و تعارض آن با سنت نبوى داشته باشد. در قسمتى‏مى‏فرمایند:
«من به هدایت و رهبرى جامعه مسلمان و قیام بر ضد این همه فساد و مفسدین، که دین جدم را تغییر داده‏اند، از دیگران شایسته ترم.»[117]
3-2-6. بهره‏گیرى عاطفى :
از آنجا که مردم حسین بن على(ع) را به عنوان فرزند پیامبر(ص) و فاطمه(س) مى‏شناختند، وى از این موقعیت و زمینه عاطفى خود در دلها، چه براى جذب نیروى یارى دهنده، چه براى سلب انگیزه جنگ از دشمن و چه براى افشاگرى نسبت به ماهیت سلطه حاکم استفاده کرد. این شیوه، هم توسط خود امام، و هم از طریق حضرت زینب ، امام سجاد و دیگر اهل بیت انجام مى‏گرفت. حتى پوشیدن بُرد، زره و عمامه پیامبر(ص) و برگرفتنِ ذوالفقار و یادآورى خویشاوندى خود با پیامبر خدا نیز، در تحریک عواطف دینى نیروهاى دشمن مؤثر بوده و به عنوان یک شیوه تبلیغاتى و روانى قابل توجه است.
هنگامى که امام(ع) جنازه‏هاى یاران خود را مشاهده کرد محاسن شریف خود را در دست گرفته و فرمود:
«آیا فریادرسى نیست که به فریاد ما برسد، آیا دفع کننده‏اى نیست که دفع دشمن از حرم رسول خدا بنماید!»[118]
در این وقت دو نفر از انصار به نامهاى سعد بن حارث و برادرش ابوالحتوف که در لشکر عمر بن سعد بودند و صداى استغاثه امام(ع) و گریه زنان حرم را شنیدند از لشکر او بیرون آمده و شمشیرهاى خود را کشیده به طرف لشکر ابن سعد حمله کردند و کارزار کرده تا به شهادت رسیدند.[119] خطبه امام سجاد در کوفه نیز همین گونه است:
«من على پسر حسین فرزند على بن ابى‏طالب هستم. من پسر کسى هستم که در کنار شط فرات، بدون آنکه خونى را از او طلبکار باشند و خواستار قصاص شوند، او را سر بریدند. من پسر آن کسى هستم که حریم او را شکستند و نعمتش را سلب کردند و مال او را به یغما بردند و اهل بیت او را به اسیرى گرفتند. و....»
3-2-7. اتمام حجّت
براى بستن راه هر گونه عذر و بهانه و توجیه و تأویل، آن حضرت مکرر اقدام به «اتمام حجّت» کرد؛ هم براى بازداشتن دشمن از کشتن او، و هم براى پیوستن افراد به جبهه حق. در این اتمام حجّت، گاهى هم تکیه روى حسب و نسب خویش مى‏کرد. امام حسین(ع) در این مورد در روز عاشورا مى‏فرمایند:
«خشم خدا سخت شد...بر مردمى که همگى یک‏صدا شدند براى کشتن پسر دختر پیامبر خود. سوگند به خدا هیچ پاسخى به آنها نخواهم داد تا آن گاه که خداى را با محاسن خود که به خونم خضاب و رنگین گشته دیدار کنم.»[120]
آن گاه فریاد زد:
حرف مرا بشنوید و در جنگ و خونریزى شتاب مکنید تا من وظیفه خود را که نصیحت و موعظه شماست انجام دهم.»
3-2-8. آماده سازى
یاران و اهل بیت خود را از نظر روانى آماده مى‏ساخت که با حادثه عاشورا شجاعانه روبه‏رو شوند و با سخنان و خطابه‏ها، روحیه شهادت‏طلبى در یاران، و صبر و تحمل در بستگان ایجاد مى‏کرد و هر گونه «ابهام» در مسیر و هدف و سرانجام را مى‏زدود.
3-2-9. جبران کمیت با کیفیت
گرچه یاران آن حضرت در کربلا اندک بودند، اما این کمیت اندک را، با کیفیت بال وروحیه والا در یاران خویش جبران کرد، چه در سخنان طول راه، چه میثاق عاشورا و اعلام‏ایستادگى یاران تا پاى جان و نیز نشان دادن جایگاه اصحاب خود در بهشت، به آن جمع‏حاضر.
3-2-10. تقویت بُعد معنوى
مهلت خواهى شب عاشورا و سپرى کردن آن شب با انس با خدا و تلاوت و عبادت و زمزمه‏هایى که از خیمه‏ها بر مى‏خواست، همه به عنوان عامل معنوى و تقویت روحى در شب قبل از عملیات مؤثر بود و یاران در صبح عاشورا بى تابِ شهادت بودند و شوخى مى‏کردند و میان خود و بهشت، فاصله‏اى جز تحمل ضربت شمشیرها نمى‏دیدند.
3-2-11. رَجَز
استفاده از رجزهاى حماسى توسط امام و یارانش در درگیریهاى تن به تن یا عمومى؛ خواندن رجز، هم رزمنده را تقویت روحى مى‏کرد، هم دشمن را تحقیر مى‏نمود و هم مبیّن انگیزه و اندیشه و ایمان جنگجوى حسینى بود.
3-2-12. افشاگرى‏هاى اسر
پس از عاشورا، اسیران اهل بیت(ع)، از تجمعهاى مردمى در کوفه، مجلس ابن زیاد، شام، دمشق، حتى مجلس یزید، استفاده مى‏کردند و پیام خون شهدا را مى‏رساندند و ضمن معرفى خود و امام حسین(ع)، بر ضد حکام افشاگرى مى‏کردند. این شیوه را، چه در خطبه‏ها و چه در سخنانى که در برخوردهاى متفرقه ابراز مى‏شد، به کارمى‏گرفتند.
«زینب بزرگ‏ترین و مشکل‏ترین تکلیف را پس از واقعه کربلا بر عهده گرفت و به خوبى از عهده این مهم بر آمد چنان که نخستین نتیجه کار زینب، سقوط حاکمیت آل ابى‏سفیان شد».
به تعبیر شهید مطهرى: «از عصر عاشورا زینب تجلى مى‏کند و از آن به بعد رهبرى قافله را عهده‏دار مى‏گردد و در واقع،نیابت امامت یعنى رهبرى را پس از عاشورا از ناحیه امام حسین و امام سجاد به‏عهده‏مى‏گیرد.»[121]
اگر رسالت حسین(ع) قیام علیه هر چه پستى و زشتى و دفاع از آزادى و کرامت انسان بود، رسالت زینب ماندگار ساختن همه خوبى‏ها بود. پس نهضت عاشورا دو رویه دارد یک رویه آن حسین(ع) است و رویه دیگر آن زینب(س). سکّه وقتى ارزش داردکه دو رویه باشد و به همین جهت او را «شریکة الحسین» لقب داده‏اند.شیخ صدوق مى‏گوید:
«زینب(س) نیابت خاص را از طرف امام حسین(ع) در بیان مسایل حلال و حرام تا بهبودى امام سجاد(ع) بر عهده داشت».[122]
3-2-13. مجالس یادبود :
اهل بیت، پس از بازگشت از سفر کربلا به مدینه، مجالس عزا و سوگوارى بر پا داشتند و پیوسته از حادثه عاشورا و فجایع سپاه کوفه یاد کردند. بارزترین آنها یاد کردن امام سجاد(ع) از حسین(ع) و شهادت او با لب تشنه بود، هنگام نوشیدن آب، یا دیدن صحنه ذبح گوسفند.
3-2-14. فرهنگ گریه و نوحه :
امامان شیعه تأکید فراوان کردند که از مظلومیت اهل بیت و حادثه عاشورا همواره یاد شود و زنده بماند. این فرهنگ یاد و یادآورى در قالب مفاهیمى همچون: گریه، نوحه خوانى، مرثیه سرایى، زیارت، تبرک با تربت سیدالشهدا(ع)، کامگیرى با آب فرات و تربت، یاد کردن از عطش حسین هنگام آب نوشیدن، برگزارى مجالس عزادارى براى اهل بیت و... شکل گرفت. این فرهنگ، تاکنون هم سبب زنده ماندن و جاودانه شدن آن حماسه بوده است.
درباره سیّد الشّهدا(ع) در بیان امام باقر(ع) آمده: پیامبر پیوسته اینگونه بود که هرگاه‏حسین به نزد او مى‏آمد، او را در بغل مى‏گرفت و او را مى‏بوسید و گریه مى‏کرد. سپس‏مى‏فرمود:
«اى فرزندم من جاى شمشیرها را مى‏بوسم».[123]
ابن عباس مى‏گوید: به هنگام رفتن به صفّین من همراه على(ع) بودم، وقتى از نینوا عبور مى‏کردیم، آن حضرت گریه مفصّلى کرد، به طورى که اشک از روى محاسن او جارى شد، ما هم هم‏صدا با على(ع) گریه سردادیم، بعد ادامه داد:
«واى، واى، مگر من با آل‏ابوسفیان چه کرده‏ام؟»
سپس اضافه کرد:
«در این سرزمین هفده نفر از فرزندان من و فاطمه به شهادت مى‏رسند، و به آغوش خاک‏مى‏روند».[124]
امام چهارم(ع) که خود در کربلا شاهد مصائب دردناک حسین(ع) و یاران فداکار او بود، و 23 سال داشت، پس از آن واقعه سوزناک، تا زمانى که در قید حیات بود، یعنى مدت 34 سال طبق برخى از روایات، براى پدر و عزیزان خویش، گریه و سوگوارى مى‏کرد. ابن‏شهر آشوب، مى‏نویسد:
آن حضرت هر وقت ظرف آب بر مى‏داشت تا بنوشد، گریه مى‏کرد به طورى که از اشک خون آلود چشم او، آب ظرف خون‏آلود مى‏گردید، وقتى هم افرادى وى را دلدارى مى‏دادند،مى‏فرمود:
«و چگونه نگریم؟ حال آن که پدرم از آبى که براى درندگان و حیوانات وحشى آزاد بود، ممنوع‏گردید».[125]
علقمة بن محمد حضرمى، روایت مى‏کند:
«امام باقر(ع) براى حسین‏بن على(ع)، گریه و ناله سر مى‏داد، به هر کس هم درخانه او بود (با رعایت تقیّه)، دستور مى‏داد گریه کند، در خانه آن حضرت مجلس عزا و سوگوارى تشکیل مى‏گردید، و آنان مصیبت حضرت حسین(ع) را به هم تسلیت‏مى‏گفتند».[126]
عبداللَّه بن سنان، مى‏گوید:
«روز عاشورایى به حضور امام صادق(ع) رسیدم، آن حضرت را با رنگ پریده و بسیار غمناک، در حالى که اشک چون مروارید از چشم او جارى بود یافتم، علت آن وضع را سوال کردم، فرمود: مگر نمى‏دانى در چنین روزى جد ما حسین(ع) شهید شده است...؟»[127]
امام صادق(ع)، به ابو هارون مکفوف دستور مى‏دهد مرثیه بسراید، و آنگاه که وى مرثیه خود را مى‏خواند، مشاهده مى‏نماید، امام(ع) سخت گریه مى‏کند، متوجه مى‏شود از صداى گریه امام صادق(ع) زنانى که پشت پرده حضور داشته‏اند، صداى خود را به گریه و شیون بلند کرده‏اند، بعد امام(ع) فرمود:
«کسى که درباره حسین(ع) شعرى بسراید و سپس گریه کند و ده نفر را بگریاند بهشت بر او واجب مى‏شود».[128]
امام رضا(ع) مى‏فرماید:
«روش همیشگى پدرم امام موسى‏بن جعفر(ع) این بود که، هرگاه ماه محرم مى‏رسید، پیوسته اندوهناک بود و خنده‏اى در چهره نداشت، تا دهه عاشورا سپرى شود. روز عاشورا هم، روز گریه و سوگوارى و مصیبت او بود، و مى‏فرمود: این روز، روزى است که حسین(ع) در آن کشته شده است».[129]
امام رضا(ع) فرموده است:
«محرّم ماهى است که، در روزگار جاهلیت احترام داشت و مردم در آن از جنگ و خونریزى پرهیز داشتند، اما دشمنان در آن خون ما را ریختند، حرمت ما را شکستند، زنان و عزیزان ما را به اسارت گرفتند، آتش به خیمه ما زدند، اموال ما را غارت نمودند، و سفارش پیغمبر(ص) را در حق ما پاس نداشتند. روز (عاشوراى) حسین(ع) پلک‏هاى ما را مجروح و اشک‏هاى ما را روان ساخته... بر کسى مانند حسین(ع) باید گریه کنندگان گریه کنند؛ چرا که گریه بر او گناهان بزرگ را از بین‏مى‏برد».[130]
در بیانى که علامه مجلسى؛، به عنوان زیارت عاشوراى حضرت سیّد الشهدا(ع) آورده، و محدث قمى آن را با عنوان زیارت ناحیه مقدسه روایت کرده است، مطالب زیادى از سوگوارى، مى‏یابیم. علامه مجلسى؛ زیارت را از کتاب المزار الکبیر شیخ محمدبن جعفربن على مشهدى حایرى، آورده، و علامه حاج‏آقا بزرگ تهرانى، و محدث‏نورى، این کتاب را که در قرن ششم هجرى نوشته شده، و 15 راوى معتبر از آن مطلب روایت کرده‏اند معتبر دانسته‏اند.[131] براساس روایت این کتابها، از زبان امام زمان(ع) خطاب به حضرت سیّدالشهدا(ع) مى‏خوانیم:
«اى جدّ بزرگوار! روزگاران مرا به تاخیر انداخت، و نتوانستم‏به یارى تو بشتابم، و با دشمنانت جنگ کنم، اما صبح و شام براى تو گریه مى‏کنم و از شدت افسوسم به جاى اشک خون گریه‏مى‏کنم.»
نکات کلیدى مورد استفاده
با توجه به نکات ذکر شده ،هنر اداره مؤثر یک بحران به عوامل زیر بستگى دارد:
1. ویژگیهاى رهبر
قاطعیت، داشتن هدف روشن، عقیده همراه با بصیرت، مشورت در امور، استقبال از سختى‏ها،پیشگامى در انجام امور،منعطف در شیوه انجام کار، آگاه از محدودیتها و تواناییها.
2. ویژگیهاى پیرو
وفادارى، مقاومت، علاقه‏مندى به رهبر، جان نثارى، معتقد بودن، شجاعت و آگاهى کامل از بحران.
3. استراتژى و سیاست‏هاى مقابله
3-1. تاکتیکهاى نظامى
حفاظت شخصى، داشتن اطلاعات ، خنثى کردن توطئه دشمنان ، جمع آورى اطلاعات از موقعیت بحران، مصادره اموال دشمنان (ضعیف کردن دشمن)، جذب نیرو، تصفیه نیرو، آرایش مطلوب محیط ، سازماندهى نیروها، ایجاد مانع جهت موفقیت‏دشمنان.
3-2. روشهاى روانى، تبلیغى
نامشروع دانستن دشمن ، ایجاد شهود در صحنه، افزایش‏ارتباطات( با نیروههاى خودى، دشمن و انسانهاى بیطرف )، سنجش افکارنیروها، مشروعیت دادن به کار، اتمام حجّت، آماده‏سازى روانى نیرو، جبران کمیت با کیفیت، انتشار اخبار ناشى از بحران جهت جلوگیرى از بحرانهاى آینده (افشاگریهاى اسراء).
________________________________________
[*]. از سخنان معظم له در ایام محرم سال 1378 و 1379.
[1]. هلن کلر،عشق به خداوند،ترجمه خرمشاهى ،نشر ققنوس ،ص 112
[2]. امالى صدوق، مجلس‏70، رقم 10.
[3]. مهدى الوانى، سازمان‏هاى بحران‏پذیر و بحران ستیز و دانش مدیریت، ش‏35 و 36، ص 58.
[4]. سیرة الائمة الاثنى عشر، هاشم معروف حسنى، ص‏42 - 45.
[5]. کامل، ابن اثیر، ج 4، ص 39. البدایة و النهایة، ج 8، ص 169. و در حدیثى که از تاریخ ابن کثیر و ابن عساکر نقل شده «فرم الامة» نقل شده (حیاة الامام حسین(ع)، باقر شریف، ج 3، ص 43.)
[6]. کامل، ابن اثیر، ج 4، ص 38؛ البدایة و النهایة، ج 8، ص 169.
[7]. تاریخ الطبرى، ج 4، ص 290.
[8]. الفتوح، ج 5، ص 124.
[9]. حماسه پیروز عاشورا،ابوالقاسم آذرسا،نشر دفترانتشارات اسلامى ،ص 80.
[10]. مهدى الوانى، پیشین، ص 57 - 58.
[11]. بحار الانوار، ج‏44، ص‏329.
[12]. اسفندیار سعادت، مدیریت بحران، دانش مدیریت، ش.11، زمستان 1369، ص 21.
[13]. همان، ص 22.
[14]. اسفندیار سعادت، پیشین، ص 22.
[15]. مهدى الوانى، پیشین، ص 58.
[16]. زندگانى امام حسین(ع)،سید هاشم محلاتى ،ص 143.
[17]. مقتل خوارزمى، ج 1، ص 192.
[18]. على اسدى، بحران مدیرت و مدیریت در بحران، مجله مدیریت دولتى، ش 4، ص 55.
[19]. الفتوح، ج 5، ص 137.
[20]. انساب الاشراف، ج 3، ص 171؛ الفتوح، ج 5، صص 144 - 145، تاریخ الطبرى، ج 4، ص 304.
[21]. لسان المیزان، ج 3، ص 151 (چاپ جدید: ج 3، ص 504).
[22]. الفتوح، ج 5، ص 98.
[23]. تاریخ الطبرى، ج 4، ص 289؛ همین تبلیغات بود که بسیارى از مردم، بخصوص مردم شام، امام حسین (ع) را خارجى (خروج بر امام) دانسته و تکفیر مى‏کردند.
[24]. همان، ص 275.
[25]. همان، ص 331.
[26]. الکامل فى التاریخ، ج 4، ص 17.
[27]. ترجمة الامام الحسین(ع) ص 79.
[28]. طبقات الکبرى، ج 5، ص 148.
[29]. «و یزید رجلٌ فاسق شارب خمر قاتل النّفس المحرّمة مُعلنٌ بالفسق». الفتوح، ص 826 ؛بحار الانوار، ج 44، ص 325 . ذهبى درباره یزید مى‏گوید: «کان ناصبیاً، فظاً، غلیظاً، جلفاً، یتناول المسکر، و یفعل المنکر، افتتح دولته بقتل الشهید الحسین..» سیراعلام النبلاء، ج 4، ص 37.
[30]. بحارالانوار، ج 44، ص 326.
[31]. تحف العقول، ص 239.
[32]. انساب الاشراف، بلاذرى، ج 3، ص 171.
[33]. تحف العقول، ص 239.
[34]. «انى احق بهذا الامر؛ بحارالانوار، ج 44، ص 381.
[35]. انساب الاشراف، بلاذرى، ج 3، ص 171.
[36]. ترجمة الامام الحسین(ع)، ابن عساکر، ص 197؛ اخبارالطوال، صص 224، 222.
[37]. بر طبق نقل ابن اثیر در کتاب کامل معاویه در سال 49 هجرى مروان را از استاندارى مدینه معزول و سعید بن عاص را به جاى او منصوب کرد و دوباره در سال 54 سعید را معزول کرده و به جاى او مروان را به استاندارى مدینه گماشت و در سال 57 مروان را از استاندارى مدینه معزول کرد و به جاى او ولید بن عتبة بن ابى‏سفیان را به حکومت آنجا نصب کرد، و ولید تا پس از مرگ معاویه یعنى تا سال 60 همچنان در مدینه استاندار بود.
[38]. ادب الحسین، ص 88.
[39]. کامل ابن اثیر، ج 4؛ تاریخ طبرى، ج 6، ص 179.
[40]. کامل، ابن اثیر، ج 4، ص 39. البدایة و النهایة، ج 8، ص 169. و در حدیثى که از تاریخ ابن کثیر و ابن عساکر نقل شده «فرم الامة» نقل شده (حیاة الامام حسین(ع)، باقر شریف، ج 3، ص 43.)
[41]. کامل، ابن اثیر، ج 4، ص 38؛ البدایة و النهایة، ج 8، ص 169.
[42]. ترجمه الامام الحسین(ع) ص 56.
[43]. اخبار الطوال، ص 230.
[44]. الفتوح، ج 5، ص 38.
[45]. انساب الاشراف، ج 3، ص 158.
[46]. انساب الاشراف، ج 3، ص 77.
[47]. الارشاد، ج 2، ص 36.
[48]. المنتظم، ج 5، ص 327.
[49]. الفصول المهمة، ص 184.
[50]. انساب الاشراف، ج 3، ص 158؛ متن نامه آنان در تجارب الامم (ج 2، ص 41 آمده است.
[51]. اخبار الطوال، ص 231.
[52]. انساب الاشراف، ج 3، ص 171.
[53]. انساب الاشراف، ج 3، ص 164؛ اخبار الطوال، ص 245؛ تاریخ الطبرى، ج 4، صص 290 - 289.
[54]. اخبار الطوال، ص 245.
[55]. همان، ص 247.
[56]. الفتوح، ج 5، ص 120.
[57]. تاریخ الطبرى، ج 4، ص 300.
[58]. این پیام این بود که هر چه زودتر امام حسین(ع) به حجاز باز گردد و به کوفه نیاید.
[59]. اخبار الطوال، صص 247، 248.
[60]. انساب الاشراف، ج 3، ص 169.
[61]. اخبارالطوال، ص 248.
[62]. انساب الاشراف، ج 3، ص 169.
[63]. تاریخ الطبرى، ج 4، صص 300، 301.
[64]. همان، ج 4، ص 300.
[65]. على اسدى، بحران مدیرت و مدیریت در بحران، مجله مدیریت دولتى، ش. 4 ص 55.
[66]. Crisis Situation
[67]. innovative Situation
[68]. inertil Situation
[69]. Cireumstantial Situation
[70]. Situation reflexive
[71]. Delibrative Situation
[72]. Situation Routinised
[73]. Administrative Situation
[74]. Herman Kahn and, Wiener
[75]. على اسدى، بحران مدیرت و مدیریت در بحران، مجله مدیریت دولتى، ش 4. ص 55.
[76]. تاریخ الطبرى، ج 4، ص 290.
[77]. همان.
[78]. مهدى الوانى، پیشین، ص 58 - 63.
[79]. فرید الدین عطار نیشابورى، منطق‏الطیر، تصحیح مشکور، مقاله خامس عشر.
[80]. على اسدى، پیشین، ص 60.
[81]. تدابیرموفقیت ،ادوارد دبنو ،ترجمه هادى رشیدیان ،نشر پیکان ،ص 5.
[82]. ناسخ التواریخ ،ج 2، ص 120.
[83]. تاریخ طبرى، ج 5، ص 425.
[84]. ره توشه راهیان نور ،41،ص 312.
[85]. نهج البلاغه، خ 179.
[86]. دعاى عرفه امام حسین، بحار الانوار، ج، 67، ص 139.
[87]. سوگنامه کربلا، ص‏52، ترجمه لهوف / دزفولى
[88]. نهج البلاغه، خ 189.
[89]. بحار الانوار، ج 44، 366.
[90]. سوره یوسف، آیه 108.
[91]. نهج البلاغه، خ 201.
[92]. معانى الاخبار، (ط صدوق طهران)، ص 28.
[93]. نهج البلاغه، خ 192.
[94]. پاول هرسى، مدیریت رفتار سازمانى، ترجمه قاسم کبیرى ،1375، ص 222.
[95]. بقره ، آیه 249.
[96]. دوستان من ،روندگان راه باغ دوست زیادند اما واصلان بدان اندکند.
[97]. منطق‏الطیر، مقاله ثانیه.
[98]. توبه ،آیه 92 و 93.
[99]. مولوى، کلیات شمس تبریزى.
[100]. بلاغة الحسین، ص 196.
[101]. مقتل ابى مخنف، ص 175.
[102]. همان.
[103]. بحارالانوار، ج 45 ص 13.
[104]. بحارالانوار ج 44 ص 370.
[105]. انصار الحسین ص 93، العیون العبرى ص 136.
[106]. بحارالانوار ج 45، ص 29.
[107]. بحارالانوار ج 45 ص 23.
[108]. همان ص 21.
[109]. همان ص 21.
[110]. همان ص 24.
[111]. همان ص 24.
[112]. اعیان الشیعه، ج 1، ص 601.
[113]. نظامى ،تبلیغى ،در نهضت عاشورا، جواد محدثى.
[114]. ابصار العین، ص‏9، تاریخ طبرى، ج 5، ص 418.
[115]. همان.
[116]. بحارالانوار، ج 44، ص 326.
[117]. انساب الاشراف، بلاذرى، ج 3، ص 171.
[118]. زندگانى امام حسین(ع)،سید هاشم محلاتى ،ص 422.
[119]. همان منبع ،ص 422.
[120]. طبرى ،ج 328.7.
[121]. حماسه حسینى.
[122]. زینب کبرى فریادى بر اعصار، اسماعیل منصورى لاریجانى، ص 19، به نقل از العیون العبرى‏، ص 5.
[123]. کامل الزیارات، ص 63، بحار الانوار، ج 44، ص 251.
[124]. بحار الانوار، ج 44، ص 253.
[125]. مناقب، ج 3، ص 303، بحار الانوار، ج 46، ص 109.
[126]. وسائل الشیعه، ج 10، ص 398.
[127]. سفینة البحار، ج 2، ص 196، بحار الانوار، ج 98، ص 309.
[128]. کامل الزیارات، ص 104.
[129]. وسائل الشیعه، ج 10، ص 394.
[130]. بحار الانوار، ج 44، ص 284.
[131]. الذریعة الى تصانیف الشیعه، ج 20، ص 324، مستدرک الوسائل، ج 3، ص 368.

امام‌ حسین‌(ع) و تربیت‌ دینی‌

امام‌ حسین‌(ع) و تربیت‌ دینی‌
مقدمه‌
مهم‌ترین‌ امتیاز انسان‌ از سایر موجودات‌ عالم‌، قابلیت‌ رشد و استعداد کمال‌ دروجود اوست‌ و هویت‌ انسان‌ در پرتو همین‌ ویژگی‌ معنا پیدا می‌کند،چه‌ این‌ که‌ ارزش‌ واقعی‌او در گرو پیمودن‌ مسیر کمال‌ و به‌ فعلیت‌ رساندن‌ استعدادها و شکوفایی‌ خلاقیت‌های‌باطنی‌ او می‌باشد، و از این‌ روست‌ که‌ آفریدگار جهان‌، همه‌ موجودات‌ هستی‌ را در مسیررشد و به‌ خاطر پرورش‌ و تکامل‌ وی‌ آفریده‌ است‌.
در این‌ راستا، اگر انسان‌ در سایة‌ عوامل‌ تربیتی‌، راه‌ رشد و تربیت‌ صحیح‌ رابپیماید به‌ بالاترین‌ درجه‌ فضایل‌ و کمالات‌ انسانی‌ خواهد رسید، به‌ گونه‌ای‌ که‌ ملائک‌ ازرسیدن‌ به‌ مقام‌ وی‌ عاجز می‌شوند. و اگر از روش‌ تربیتی‌ مستقیم‌ منحرف‌ شود،به‌موجودی‌ پست‌ و بی‌ ارزش‌ تبدیل‌ خواهد شد.
از سوی‌ دیگر، به‌ حکم‌ آفرینش‌ یکی‌ از اوصافی‌ که‌ در نهاد هر انسانی‌ به‌ ودیعه‌گذارده‌ شده‌،خصلت‌ «الگوپذیری‌»است‌، زیرا هر کسی‌ می‌کوشد به‌ نوعی‌ ازشخصیت‌هایی‌ که‌ در اندیشه‌ او بزرگ‌ و کامل‌ هستند، پیروی‌ کند و شیوه‌ و مقام‌ آنان‌ راسرمشق‌ خود قرار دهد.
اکنون‌ باید فرد الگوپذیر را در شناخت‌ شخصیت‌های‌ کامل‌ و جامع‌ که‌ می‌توانندراهنمای‌ او باشند،یاری‌ نمود، تا در مسیر پر پیچ‌ وخم‌ و از میان‌ هزاران‌ الگوی‌ساختگی‌،خیالی‌ و درست‌ و یا نادرست‌ راه‌ درست‌ را بیابد.
قرآن‌ بهترین‌ قانون‌ تربیت‌ وانسان‌ساز،به‌ این‌ نکته‌ عنایت‌ دارد و برای‌ تربیت‌ وپرورش‌ درست‌ انسان‌ها،به‌ معرفی‌ چهره‌های‌ نیک‌ می‌پردازد.از این‌ رو می‌فرماید: (و قدکانت‌ لکم‌ اسوة‌ حسنة‌ فی‌ ابراهیم‌) و(لکم‌ فی‌ رسول‌ الله‌ اسوة‌ حسنة‌).
بنابراین‌، داشتن‌ مقتدا و الگو برای‌ پذیرش‌ و پیمودن‌ راه‌ درست‌، امری‌ ضروری‌است‌.اگر چه‌ نهضت‌ عاشورا بسی‌ تلخ‌ و اسف‌بار بود و دل‌ انسان‌های‌ آزاده‌ را جریحه‌دارکرد،ولی‌ یک‌ حادثه‌ معمولی‌ نبود،بلکه‌ با تمام‌ وقایع‌ تاریخ‌ تفاوتی‌ بس‌ عظیم‌ داشت‌. زیرارهبرش‌ عصارة‌ نبوت‌ و رسالت‌ پنجمین‌ نفر اصحاب‌ کسا،تجسم‌ حق‌ و اسلام‌راستین‌،انسان‌ کامل‌ و تربیت‌ شدة‌ دامان‌ رسول‌ خدا(ص) است‌. امام‌ حسین‌(ع) انسانی‌الهی‌ ،با هدف‌ است‌ که‌ افکار بلندش‌ در جای‌ جای‌ این‌ قیام‌ و حرکت‌، تبلوری‌ ویژه‌ یافته‌است‌ که‌ در بیان‌ نغزش‌ نیز تبیین‌ شده‌ است‌،که‌ فرمود:«و لکم‌ فی‌ اسوة‌؛ در من‌ برای‌ شماالگویی‌ است‌».
اکنون‌ ما در این‌ پژوهش‌ با عنوان‌ «امام‌ حسین‌ و تربیت‌ دینی‌» به‌ ترسیم‌ دوجنبة‌الگویی‌ در این‌ زمینه‌ می‌پردازیم‌ که‌ عبارتند از:
1 - از آن‌ جایی‌ که‌ سیرة‌ تربیتی‌ پیشوایان‌ معصوم‌(ع) را می‌توان‌ به‌ عنوان‌بهترین‌ و کامل‌ترین‌ شیوه‌ و مدل‌ تربیت‌،ارائه‌ نمود،نوشتار حاضر به‌ برخی‌ از روش‌های‌تربیتی‌ امام‌ حسین‌ می‌پردازد.
2 - از سوی‌ دیگر، نهضت‌ عاشورا از آغاز تا انجام‌،مجموعه‌ای‌ از الگوهای‌ارزشمند در زمینة‌ اخلاق‌ وتربیت‌ دینی‌ است‌. در این‌ کاوش‌ کوتاه‌ به‌ جنبه‌های‌ ویژه‌ای‌ ازالگوهای‌ فرهنگ‌ عاشورا اشاره‌ خواهیم‌ نمود.بنابراین‌ آنچه‌ در این‌ مقال‌ بررسی‌ می‌شود،در دو بخش‌ شیوه‌های‌ تربیتی‌ امام‌ حسین‌(ع) و الگوهای‌ تربیتی‌ نهضت‌ عاشورا تدوین‌می‌گردد.
گفتار اول‌: شیوة‌ تربیتی‌ امام‌ حسین‌(ع)
از آن‌ جایی‌ که‌ پایگاه‌ عصمت‌، کامل‌ترین‌ انسان‌ بر عالم‌ خاکی‌ است‌، امام‌حسین‌(ع) نیز به‌ حکم‌ آیه‌: (انما یرید الله‌ لیذهب‌ عنکم‌ الرجس‌ اهل‌ البیت‌ و یطهرکم‌تطهیرا).
از همه‌ پلیدیها مبرا و به‌ همة‌ صفات‌ نیکویی‌ که‌ ممکن‌ است‌ یک‌ بشر دارای‌ آن‌باشد،موصوف‌ است‌.افزون‌ بر این‌ که‌ خویشتن‌ متصف‌ به‌ همه‌ نشانه‌های‌ کمال‌هستند،آمده‌اند تا دیگران‌ را نیز با شیوه‌های‌ تربیتی‌ خود به‌ کمالی‌ افزون‌تر هدایت‌گرشوند.روش‌ آموزش‌ فضایل‌ اخلاقی‌ در عمل‌ و گفتار ایشان‌ جلوه‌ای‌ قابل‌ توجه‌ دارد.
1 - رضا و تسلیم‌
رضایت‌ در مقابل‌ آنچه‌ خدا برای‌ انسان‌ می‌خواهد نتیجة‌ توکل‌ و صفات‌ درونی‌سالک‌ طریق‌ است‌. توکل‌ در شخصی‌ چون‌ امام‌ حسین‌(ع) جلوه‌های‌ گوناگونی‌می‌یابد،آن‌ جا که‌ او هر آنچه‌ از اموال‌ به‌ دستش‌ می‌رسد در راه‌ محتاجان‌ صرف‌می‌فرمودند و هیچ‌گاه‌ کسی‌ از او چیزی‌ درخواست‌ نکرد، مگر آن‌ حضرت‌ به‌ او عنایت‌فرمودند. ودر شعر خویش‌ به‌ این‌ توجه‌ می‌دهند:
و ان‌ تکن‌ الارزاق‌ قسماًمقدرافقلة‌ حرص‌ المرء فی‌ الکسب‌ اجمل‌
و ان‌ تکن‌ الاموال‌ للترک‌ جمعهافمابال‌ متروک‌ به‌ المرء یبخل‌
- و اگر روزی‌ و رزق‌ تقسیم‌ شده‌ و مقدار، از سوی‌ خداست‌، پس‌ حرص‌ کمتر انسان‌در کسب‌ و اکتساب‌ نیکوتر است‌. - و اگر جمع‌ کردن‌ اموال‌ برای‌ ترک‌ کردن‌است‌،بنابراین‌،به‌ آنچه‌ ترک‌ خواهد شد چرا باید بخل‌ ورزید و آن‌ را صرف‌ نکرد.
بخل‌، نتیجه‌ احتیاج‌ و کم‌بینی‌ است‌ و آن‌ که‌ در اوج‌ قلة‌ توکل‌ سیر می‌کند، هیچ‌ گاه‌به‌ کسی‌ بخل‌ نمی‌ورزد و در همة‌ لحظات‌ زندگی‌ مادی‌ و معنوی‌ و زندگی‌ و مرگ‌ تسلیم‌ وراضی‌ به‌ امر خداوند است‌.
آنچه‌ امام‌(ع) دربارة‌ خویش‌ می‌گوید به‌ گونه‌ای‌ برای‌ تربیت‌ و آموزش‌ دیگران‌است‌،چه‌ این‌ که‌ در منزل‌ «غریب‌ الهجانات‌» چهار تن‌ به‌ نام‌های‌ «عمرو بن‌ خالد»خادم‌عمر بن‌ خالد،«مجمع‌ بن‌ عبدالله‌»و«نافع‌ بن‌ هلال‌»به‌ همراهی‌ «طرماح‌ بن‌ عدی‌» که‌ ازکوفه‌ حرکت‌ کرده‌ بودند؛ با امام‌ مواجه‌ گردیدند و امام‌ پس‌ از شنیدن‌ شعر «طرماح‌» در مدح‌و ستایش‌ آن‌ حضرت‌ فرمودند:
«انا والله‌ لارجوا ان‌ یکون‌ خیرا ما اراد الله‌ بنا قتلنا ام‌ ظفرنا؛ به‌ خدا سوگند!امیدوارم‌ که‌ اراده‌ و خواست‌ خدا دربارة‌ ما خیر باشد، خواه‌ کشته‌ شویم‌ یا پیروز گردیم‌».
اکنون‌ به‌ جلوه‌های‌ آشکارتری‌ از تسلیم‌ و رضایت‌ آن‌ حضرت‌ در سخنان‌ ایشان‌اشاره‌ می‌کنیم‌:
الف‌) در کنار مرقد جدّش‌ رسول‌ الله‌(ص) از خداوند می‌خواهد آنچه‌ برای‌ او پیش‌می‌آید سبب‌ رضایت‌ او باشد:
«اَسئلک‌ یا ذالجلال‌ و الاکرام‌، بحق‌ هذا القبر و من‌ فیه‌ الا اخترت‌ لی‌ ما هو لک‌رضی‌ً و لرسولک‌ رضی‌؛ ای‌ خدای‌ صاحب‌ جلال‌ و کرامت‌ بخش‌،به‌ حق‌ این‌ قبر و کسی‌که‌ در میان‌ آن‌ است‌، از تو درخواست‌ می‌کنم‌ که‌ راهی‌ را در پیش‌ روی‌ من‌ بگذاری‌ که‌ موردخشنودی‌ تو و پیامبرت‌ باشد.»
ب‌) وقتی‌ «ابوبکر بن‌ عبدالرحمن‌» نصیحت‌ می‌کند که‌ امام‌ حسین‌(ع) به‌ عراق‌نرود و شمه‌ای‌ از سرشت‌ و فرهنگ‌ مردم‌ کوفه‌ را بیان‌ می‌کند،امام‌ ضمن‌ تشکر از اومی‌فرمایند: «آنچه‌ خداوند مقدر نموده‌ باشد انجام‌ می‌شود.»
ج‌) در گفت‌ و گویی‌ با «ام‌هانی‌»خواهر امام‌ علی‌(ع) هنگام‌ هجرت‌ امام‌ ازمدینه‌،سرشار از عاطفه‌ و اشک‌ با امام‌ چنین‌ می‌گوید: «شنیده‌ام‌ که‌ به‌ سوی‌ کشته‌ شدن‌می‌روی‌؟»
امام‌(ع) در پاسخ‌ می‌فرمایند:
«کل‌ُ الذی‌ مقدر و هو کائن‌ لامحالة‌؛ هر چه‌ خداوند مقدر کرده‌ است‌ به‌ ناگزیرانجام‌ می‌شود.»
د) امام‌ حسین‌(ع) در وصیت‌نامة‌ معروف‌ خود که‌ منشور انقلاب‌ عاشورا محسوب‌می‌شود، می‌نویسد:
«و ما توفیقی‌ الا بالله‌ علیه‌ توکلت‌ و الیه‌ انیب‌؛توفیقی‌ برای‌ من‌ نیست‌ مگر ازخداوند، و من‌ بر او توکل‌ می‌کنم‌ و به‌ او شکایت‌ می‌برم‌.»
ه) وقتی‌ «عبدالله‌ بن‌ مطیع‌»درباره‌ مردم‌ کوفه‌ و تجربة‌ آن‌ مردم‌، سخن‌ می‌گوید،امام‌ به‌ او می‌فرماید: «یقضی‌ الله‌ ما احب‌؛ خداوند آنچه‌ را دوست‌ دارد مقدر می‌کند.»
و) امام‌ در همه‌ برخوردهای‌ خویش‌ درس‌ رضایت‌ و تسلیم‌ در مقابل‌ خداوند رامطرح‌ می‌نماید، تا آن‌ جا که‌ در دعای‌ پایانی‌ خویش‌ در حالی‌ که‌ بیش‌ از یاران‌ خود،زخم‌شمشیر و تیر و سنگ‌ برداشته‌ است‌ می‌گوید:
«صبراً علی‌ قضائک‌ یا رب‌ لااله‌ سواک‌،یا غیاث‌ المستغیثین‌،مالی‌ رب‌ سواک‌ ولامعبود غیرک‌،صبراً علی‌ حکمک‌؛ بر قضای‌ خود شکیبا هستم‌!پروردگارا معبودی‌ جز تونیست‌،ای‌ پناه‌ بی‌ پناهان‌،من‌ غیر تو پروردگار و معبودی‌ ندارم‌،بر خواست‌ و ارادة‌ تو شکیباهستم‌.»
2 - ایجاد خودباوری‌ و تقویت‌ عزت‌ نفس‌
بسیاری‌ از مشکلات‌ انسان‌ها، به‌ ویژه‌ جوانان‌ از نداشتن‌ روحیة‌ اعتماد به‌ نفس‌ وخودباوری‌،ناشی‌ می‌شود و براساس‌ گفتار امامان‌ معصوم‌: کسی‌ که‌ دارای‌ عزت‌ نفس‌است‌،در جلوگیری‌ و انجام‌ ندادن‌ خواسته‌های‌ نفس‌ اماره‌،قوی‌تر است‌. ترس‌ از ورود به‌اجتماع‌ و اظهار اندیشه‌ها،نپذیرفتن‌ مسئولیت‌ و بسیاری‌ از ناکامی‌ها و شکست‌هاعوارضی‌ است‌ که‌ پیامد حقارت‌ و ذلت‌ نفس‌ است‌. بنابراین‌ امامان‌ شیعه‌ به‌ عنوان‌ بهترین‌مربیان‌ تربیت‌ انسان‌ها شیوه‌هایی‌ را برای‌ تقویت‌ شخصیت‌ انسان‌ها، به‌ ویژه‌ جوانان‌ ونوجوانان‌ ارائه‌ نموده‌اند،که‌ برخی‌ از آن‌ها عبارتند از:
الف‌) احترام‌ و محبت‌ به‌ کودکان‌
پیامبر اکرم‌(ص) بارها امام‌ حسن‌ و امام‌ حسین‌ را در دوران‌ کودکی‌ مورد محبت‌ واحترام‌ قرار داده‌ و بدین‌ وسیله‌ آموزشی‌ برای‌ دیگران‌ و راهی‌ برای‌ بالابردن‌ روحیة‌ اعتمادبه‌ نفس‌ را در شخصیت‌ آنان‌ ترسیم‌ می‌نمودند.
روزی‌ پیامبر(ص) نشسته‌ بودند که‌ دو کودک‌ وارد شدند،پیامبر به‌ احترام‌ آن‌ دو ازجای‌ خود برخاستند و به‌ انتظار ایستادند، لحظاتی‌ طول‌ کشید،آنان‌ نرسیدند. رسول‌گرامی‌ اسلام‌ به‌ طرف‌ کودکان‌ پیش‌ رفتند و از آنان‌ استقبال‌ نمودند،بغل‌ باز کردند و هر دورا بر شانة‌ خود سوار کردند و به‌ راه‌ افتاده‌ فرمودند:
«نعم‌ المطّی‌ مطیکما و نعم‌ الراکبان‌ انتما؛ فرزندان‌ عزیزم‌ مرکب‌ شما چه‌ خوب‌مرکبی‌ است‌ و شما چه‌ سواران‌ خوبی‌ هستید.»
آنان‌ که‌ در دامان‌ چنین‌ رسولی‌ به‌ تکامل‌ رسیده‌اند، هم‌ چنان‌ که‌ از خانواده‌های‌خود عشق‌ و محبت‌ آموخته‌اند در بذل‌ آن‌ به‌ فرزندان‌ و تقویت‌ شخصیت‌ آنان‌ دریغ‌نمی‌ورزند. عبدالله‌ بن‌ عتبه‌ می‌گوید:
«روزی‌ در خدمت‌ سیدالشهداء(ع) بودم‌ که‌ فرزند کوچک‌ آن‌ حضرت‌ (امام‌سجاد(ع)) وارد شد امام‌ او را پیش‌ خواند و به‌ سینه‌اش‌ چسبانید،پیشانی‌اش‌ را بوسید وفرمود: «بابی‌ انت‌ ما اطیب‌ ریحک‌ و احسن‌ خلقک‌؛پدرم‌ به‌ فدایت‌ باد! چقدر خوش‌بو وزیبایی‌!»
آنچه‌ تاکنون‌ به‌ قلم‌ آمد تنها گوشه‌ای‌ از دریای‌ محبت‌ آنان‌ به‌ دیگران‌ به‌ ویژه‌کودکان‌ است‌.
ب‌)گزینش‌ نام‌ زیبا
نام‌ هر شخصی‌، نشانگر اعتقادات‌، فرهنگ‌، ملیت‌ او و خانواده‌اش‌ می‌باشد.افزون‌بر این‌، نام‌ هر کسی‌ همیشه‌ و تا پایان‌ بلکه‌ بعد از آن‌ همراه‌ اوست‌،صاحب‌ نام‌ زیبا وستودنی‌، درآینده‌ به‌ آن‌ افتخار می‌کند و احساس‌ شخصیت‌ می‌نماید، در مقابل‌، صاحبان‌نام‌های‌ نامناسب‌ در آینده‌ احساس‌ حقارت‌ کرده‌ و رنج‌ خواهند برد، روش‌ عملی‌امام‌حسین‌(ع) گواه‌ روشنی‌ بر این‌ نکتة‌ مهم‌ تربیتی‌ است‌،نام‌ فرزندان‌ آن‌ حضرت‌عبارت‌ است‌ از: علی‌ اکبر،علی‌ اوسط‌، علی‌ اصغر، جعفر، عبدالله‌، محمد، سکینه‌، فاطمه‌،محسن‌، رقیه‌.
نام‌ زیبا سبب‌ می‌شود دیگران‌،او را به‌ خاطر نامش‌ تحسین‌ کرده‌،در مورد او فال‌نیکو بزنند، و این‌ سبب‌ تقویت‌ شخصیت‌ او می‌شود و این‌ نکته‌ برایش‌،فرح‌انگیز ونشاط‌بخش‌ است‌،هنگامی‌ که‌ جنازة‌ خونین‌ «حر» را در آخرین‌ لحظات‌ زندگی‌ به‌ محضرامام‌ حسین‌(ع) آوردند،امام‌ در حالی‌ که‌ با دستان‌ مبارک‌،صورت‌ او را نوازش‌ می‌داد و خون‌چهره‌اش‌ را پاک‌ می‌نمود،فرمود:
«بخ‌ بخ‌ لک‌ یا حر، انت‌ حر کما سمیت‌ فی‌ الدنیا و الاخرة‌،و الله‌ ما اخطأت‌ امک‌اذ سمتک‌ حرا، فانت‌ و الله‌ حرّ فی‌ الدنیا و سعید فی‌ الاخرة‌؛ به‌ به‌ !احسنت‌ ای‌ حر!تو آزادمردی‌، چنان‌ که‌ در دنیا و آخرت‌ آزاده‌ خوانده‌ می‌شوی‌،سوگند به‌ خدا! مادرت‌ در این‌نام‌نهادن‌ اشتباه‌ نکرده‌ است‌،به‌ خدا قسم‌ تو در دنیا آزادمرد و در آخرت‌ سعادتمندخواهی‌بود.»
گاه‌ نام‌ زیبایی‌ که‌ برگرفته‌ از بزرگان‌ مکتب‌ است‌، سبب‌ احترام‌ به‌ وی‌ می‌شود و درتصمیم‌گیری‌های‌ سرنوشت‌ساز موثر است‌،هنگامی‌ که‌ «حسن‌ مثنی‌» فرزند ارشد امام‌مجتبی‌(ع) یکی‌ از دختران‌ امام‌ حسین‌(ع) را خواستگاری‌ نمود،امام‌ انتخاب‌ را به‌ اوواگذار کرد و زمانی‌ که‌ حضرت‌،سکوت‌ حیاآمیز او را مشاهده‌ کردند، فرمودند:«با دخترم‌فاطمه‌ که‌ هم‌ نام‌ مادرم‌ و شبیه‌ اوست‌ ازدواج‌ کن‌».
ج‌) احترام‌ به‌ افکار جوانان‌
همان‌ گونه‌ که‌ پیش‌تر گفته‌ شد، آن‌ روز که‌ حسن‌ مثنی‌ فرزند امام‌ مجتبی‌(ع) ازیکی‌ از دختران‌ امام‌ حسین‌(ع) خواستگاری‌ کرد،امام‌ فرمودند:
«اختر یا بنی‌ احبّهما الیک‌؛فرزندم‌ !هر کدام‌ را بیشتر دوست‌ داری‌ انتخاب‌ کن‌.درباره‌ امام‌ حسن‌(ع) نیز نقل‌ شده‌ است‌،که‌ روزی‌ «معاویة‌ بن‌ خدیج‌»به‌ عنوان‌خواستگاری‌ به‌ منزل‌ ایشان‌ آمد،امام‌ به‌ وی‌ فرمودند:
«انا قوم‌ لانُزّوج‌ نساءنا حتی‌ تستامرَهن‌ّ؛ما قومی‌ هستیم‌ که‌ دخترانمان‌ را بدون‌نظر و مشورت‌ با خودشان‌،شوهر نمی‌دهیم‌.»
د) سلام‌ کردن‌ بالحنی‌ محبت‌آمیز
«سلام‌ کردن‌» از بهترین‌ آموزه‌های‌ دین‌ِ مبین‌ اسلام‌ است‌،سلام‌ یک‌ نوع‌ آغازارتباط‌ اجتماعی‌ با دیگران‌ است‌. سلام‌ نمودن‌ به‌ کودکان‌، سبب‌ رشد شخصیت‌ و تقویت‌عزت‌ نفس‌ در آنان‌ می‌شود،امام‌ حسین‌(ع) می‌فرمایند:
«للسلام‌ سبعون‌ حسنة‌،تسع‌ و ستون‌ للمبتدی‌ و واحدة‌ للراد؛سلام‌ کردن‌ هفتادحسنه‌ دارد،شصت‌ و نه‌ حسنة‌ آن‌ برای‌ سلام‌ کننده‌ و یک‌ حسنه‌ و پاداش‌، برای‌ پاسخ‌دهنده‌ است‌.»
و پیامبر اکرم‌(ص) می‌فرمایند: «پنج‌ چیز را تا لحظه‌ مرگ‌ ترک‌ نمی‌کنم‌ که‌ یکی‌ ازآنها سلام‌ کردن‌ به‌ کودکان‌ است‌، تا بعد از من‌ نیز به‌ عنوان‌ رسمی‌ رایج‌ باقی‌ بماند.»
و امام‌ حسن‌(ع) می‌فرمایند: از مروت‌ و جوان‌مردی‌،انسان‌ این‌ است‌... که‌ حقوق‌دیگران‌ را بپردازد و با بانگ‌ رسا و دل‌پذیر سلام‌ گوید.»
3 - توجه‌ و احترام‌ به‌ همسر
به‌ گونه‌ای‌ اجتناب‌ناپذیر باید قبول‌ کنیم‌ که‌ شخصیت‌ همسر می‌تواند سبب‌ رشد وتکامل‌ یا انحطاط‌ خانواده‌ و فرزندان‌ گردد. احترام‌ به‌ همسر از مواردی‌ است‌ که‌ در تربیت‌فرزندان‌، تأثیری‌ قابل‌ اطمینان‌ دارد. مادری‌ که‌ در خانه‌ مورد احترام‌ شوهرش‌ قرار گیرد،باروحی‌ سرشار از عاطفه‌ و آرامش‌ و احساس‌، فرزندان‌ خویش‌ را تربیت‌ می‌کند، و در مقابل‌،اگر روح‌ او مورد تهاجم‌ قرار گیرد و به‌ شخصیت‌ وی‌ در منظر فرزندان‌ تحقیر و اهانت‌شود،بدیهی‌ است‌ که‌ از روان‌ سالمی‌ نخواهد داشت‌.بنابراین‌ آرامش‌ خود را از دست‌می‌دهد و اضطراب‌ و نگرانی‌ او در فرزندان‌ نیز اثر می‌کند. مبتنی‌ بر چنین‌ نکتة‌ ژرفی‌ و براساس‌ تحقق‌ حق‌ همسر است‌ که‌ روش‌ تربیتی‌ گفتاری‌ و عملی‌ امامان‌ شیعه‌(ع) در این‌باره‌ شکلی‌ از بهترین‌ برخوردها با همسر است‌.
در روز عاشورا هنگامی‌ که‌«هلال‌ بن‌ نافع‌»عازم‌ جنگ‌ بود،همسر جوانش‌ از رفتن‌او ناراحت‌ شده‌ و به‌ شدت‌ می‌گریست‌،امام‌ حسین‌(ع) متوجه‌ او شده‌ و چنین‌ فرمودند:
«ان‌ اهلک‌ لایطیب‌ لها فراقک‌،فلو رأیت‌ ان‌ تختار سرورها علی‌ البراز؛ ای‌ هلال‌!همسرت‌ جدایی‌ تو را نمی‌پسندد، تو آزادی‌ و می‌توانی‌ خشنودی‌ او را بر مبارزه‌ باشمشیرها مقدم‌ بداری‌.»
نمونة‌ دیگری‌ که‌ بیانگر،ارج‌ گذاری‌ پیشوای‌ شهیدان‌ است‌،جایی‌ که‌ امام‌حسین‌(ع) تکریم‌ و گرامی‌ داشت‌ِ همسر را به‌ دوستانش‌ سفارش‌ می‌کند و در پاسخ‌اعتراض‌ آنان‌ که‌ به‌ فرش‌ها و پرده‌های‌ نو در منزل‌ آن‌ حضرت‌ اعتراض‌ می‌کردند،فرمود:
«انا نتزوج‌ النساء فنعطیهن‌ مهورهن‌ فیشترین‌ بها ما شئن‌ لیس‌ لنا فیه‌ شی‌ء؛ ماپس‌ از ازدواج‌، مهریة‌ زنان‌ را پرداخت‌ می‌کنیم‌، پس‌ آنان‌ هر چه‌ را دوست‌ داشته‌ باشندمی‌خرند و ما دخالتی‌ نمی‌کنیم‌.»
جالب‌ توجه‌تر از همة‌ مطالب‌ گذشته‌،ابراز محبتی‌ است‌ که‌ امام‌ حسین‌(ع) به‌فرزند وهمسرشان‌ می‌نماید،آن‌ جا که‌ در اشعاری‌، بالاترین‌ سطوح‌ تکریم‌ فرزند و همسررا به‌ تصویر می‌کشد و می‌فرمایند:
• لعمرک‌ اننی‌ لاحب‌ داراًتکون‌ بها سکینه‌ و الرباب‌ احبها و ابذل‌ جل‌ّ مالی‌ولیس‌ لعاتب‌ عندی‌ عتاب‌
• احبها و ابذل‌ جل‌ّ مالی‌ولیس‌ لعاتب‌ عندی‌ عتاب‌ احبها و ابذل‌ جل‌ّ مالی‌ولیس‌ لعاتب‌ عندی‌ عتاب‌
- به‌ جان‌ تو سوگند!من‌ خانه‌ای‌ را دوست‌ دارم‌ که‌ در آن‌ سکینه‌ و رباب‌ باشند.
- من‌ آنها را دوست‌ دارم‌ و اموال‌ خود را به‌ آنان‌ می‌بخشم‌ و کسی‌ سزاوار نیست‌ که‌مرا سرزنش‌ کند.
4 - گرامی‌ داشت‌ مقام‌ معلّم‌
از آن‌ جایی‌ که‌ علم‌ در اسلام‌ دارای‌ ارزشی‌ بسیار است‌ که‌ وصف‌ آن‌ محتاج‌نگارش‌ کتاب‌هایی‌ می‌باشد،معلم‌ نیز از جایگاه‌ ویژه‌ای‌ برخوردار است‌ و گرامی‌ داشت‌معلمان‌ در روش‌ و سیرة‌ امامان‌ شیعه‌ جلوه‌ای‌ زیبا یافته‌ است‌:
جعفر، یکی‌ از فرزندان‌ امام‌ حسین‌(ع) در نزد معلمی‌ به‌ نام‌ «عبدالرحمان‌» درمدینه‌ آموزش‌ می‌دید،روزی‌ معلم‌ جملة‌ (الحمدلله‌ رب‌ العالمین‌) را به‌ او آموخت‌.هنگامی‌ که‌ جعفر این‌ جمله‌ را برای‌ پدر قرائت‌ کرد،امام‌ حسین‌(ع) معلم‌ فرزندش‌ رافراخواند و هزار دینار و هزار حلّه‌ به‌ او پاداش‌ داد،وقتی‌ به‌ خاطر پاداش‌ زیاد به‌ معلم‌ مورداعتراض‌ قرار گرفت‌، فرمود: «هدیة‌ من‌ کجا برابر با تعلیم‌ (الحمدلله‌ رب‌ العالمین‌)است‌؟»
این‌ سخنان‌ و همانند آن‌،ارائه‌ کنندة‌ این‌ الگوی‌ تربیتی‌ است‌ که‌ مال‌ و ثروت‌ دنیانمی‌تواند جای‌گاه‌ معنوی‌ علم‌ و تعلم‌ را برابر آید،بلکه‌ برای‌ همیشه‌ تاریخ‌ ارزش‌ وجای‌گاه‌ علم‌ بالاتر از مال‌ و ثروت‌ است‌.
5 - جبران‌ نیکی‌ دیگران‌ به‌ بهترین‌ صورت‌
یکی‌ از دستورات‌ دل‌پذیر و تربیتی‌ اسلام‌ این‌ است‌ که‌ اگر کسی‌ به‌ شما بدی‌ کرد،او را عفو کنید واگر کسی‌ به‌ شما خوبی‌ نمود، به‌ بهتر از آن‌ جواب‌ گویید. زیرا این‌ کار سبب‌گسترش‌ نیکی‌ میان‌ افراد جامعه‌ و همدلی‌ هر چه‌ بیشتر مومنان‌ به‌ یک‌ دیگر می‌شود.
امام‌ حسین‌(ع) یکی‌ از جلوه‌های‌ آشکار این‌ سخن‌ است‌، چه‌ این‌ که‌ «انس‌ بن‌مالک‌» می‌گوید:
«نزد امام‌ حسین‌(ع) بودم‌،کنیزکی‌ در حالی‌ که‌ دسته‌ای‌ ریحان‌ به‌ دست‌ داشت‌،وارد شد و آن‌ را تقدیم‌ امام‌ نمود؛حضرت‌ فرمودند: تو را به‌ خاطر خداوند آزاد کردم‌،انس‌می‌گوید: با تعجب‌ پرسیدم‌ کنیزکی‌ برای‌ شما دسته‌ای‌ ریحان‌ آورد و به‌ شما سلام‌ کرد.شما او را آزاد کردید!؟ امام‌ فرمودند: خداوند این‌ گونه‌ ما را ادب‌ کرده‌ است‌، زیرا که‌ فرموده‌است‌: «واذا حییتم‌ بتحیة‌ فحیوا بأحسن‌ منها أوردوها؛ زمانی‌ که‌ کسی‌ به‌ شما تحیت‌ ودرود گفت‌، شما نیز جواب‌ او را به‌ همان‌ یا بهتر از آن‌ بگویید.» و جواب‌ بهتر این‌ کنیز،آزادی‌ اوست‌.
6 - تواضع‌ و هم‌نشینی‌ با فقراء
آنان‌ که‌ براساس‌ تربیت‌ قرآنی‌ رشد یافته‌ و ملاک‌ و معیار فضیلت‌ را تقوا می‌دانند،هیچ‌گاه‌ خود را به‌ حساب‌ نمی‌آورند.عیاشی‌ و دیگران‌ روایت‌ کرده‌اند:روزی‌ امام‌حسین‌(ع) به‌ گروهی‌ از مساکین‌ گذشت‌ که‌ عباهای‌ خود را بر زمین‌ انداخته‌ و روی‌ آن‌نشسته‌ بودند و نان‌ خشکی‌ در پیش‌ روداشتند و می‌خوردند. وقتی‌ که‌ حضرت‌ را دیدند، اورا دعوت‌ کردند. حضرت‌ از اسب‌ پیاده‌ شد و فرمود: خداوند متکبران‌ را دوست‌ ندارد و نزدآنان‌ نشست‌ و کمی‌ نان‌ تناول‌ فرمود، سپس‌ به‌ آنان‌ گفت‌، همان‌ گونه‌ که‌ من‌ دعوت‌ شما راپذیرفتم‌، شما نیز دعوت‌ مرا بپذیرید. آنان‌ را به‌ خانه‌ بردند و دستور دادند که‌ از آنان‌پذیرایی‌ شود و آنان‌ را انعام‌ داده‌، نوازش‌ کردند.
7 - جای‌گاه‌ مادران‌ شایسته‌
امروز بیشتر از گذشته‌،مادر به‌ عنوان‌ مؤثرترین‌ عامل‌ تربیتی‌ فرزندان‌، مطرح‌است‌، چه‌ این‌ که‌ ساختار هویت‌ افراد وابسته‌ به‌ همین‌ نکتة‌ ظریف‌ است‌،تا آن‌ جا که‌ متون‌دینی‌ ما بخشی‌ از عوامل‌ نیک‌بختی‌ و یا تیره‌بختی‌ افراد را مربوط‌ به‌ دوران‌ بارداری‌ مادرمی‌داند،زیرا،رفتار و حالات‌ مادر در ابتدایی‌ترین‌ تا پایانی‌ترین‌ لحظات‌ این‌ دوران‌،درشکل‌گیری‌ شخصیت‌ آیندة‌ کودک‌ تأثیر می‌گذارد.
امام‌ حسین‌(ع) نیز آثار تربیتی‌ دامن‌ مادران‌ پاک‌ و باعفت‌ را تبیین‌ می‌نماید و اثرعمیق‌ و ریشه‌دار آن‌ را در زندگی‌ افراد چنین‌ شرح‌ می‌دهد:
«الا ان‌ الدعی‌ ابن‌ الدعی‌ قد رکز بین‌ اثنتین‌ بین‌ السلة‌ و الذلة‌ و هیهات‌ مناالذلة‌یابی‌ الله‌ ذلک‌ لنا و رسوله‌ و المؤمنون‌ و حجور طابت‌ و طهرت‌ و انوف‌ حمیة‌ و نفوس‌ابیه‌ من‌ ان‌ نوثر طاعة‌ اللئام‌ علی‌ مصارع‌ الکرام‌؛ ناپاک‌، فرزند ناپاک‌ ]عبیدالله‌ بن‌زیاد[مرا در پذیرش‌ یکی‌ از دو راه‌،مجبور کرده‌ است‌: بین‌ مرگ‌ و ذلت‌.اما هیهات‌! که‌ ماذلت‌ وخواری‌ را بپذیریم‌، خداوند و رسول‌ او و مؤمنین‌ و دامن‌های‌ پاک‌ و غیرتمندان‌ بر مانمی‌پسندد که‌ اطاعت‌ فرومایگان‌ و پس‌ فطرتان‌ را بر مرگ‌ با عزت‌ و شرافت‌مندانه‌ترجیح‌ دهیم‌.»
در این‌ بیان‌ امام‌(ع) یکی‌ از دلایل‌ نپذیرفتن‌ ذلت‌ و خواری‌ را،دامن‌های‌ پاک‌مادرانی‌ می‌داند که‌ زمینه‌ساز چنین‌ اندیشه‌ای‌ است‌.و در روز عاشورا نیز برای‌ بیدار کردن‌دل‌ها و اتمام‌ حجت‌ و برهان‌ بر همگان‌ نسبت‌ خود را به‌ حضرت‌ فاطمه‌ و خدیجه‌ متذکرمی‌شوند:
«انشدکم‌ السهل‌ تعلمون‌ ان‌ امی‌ فاطمة‌ الزهراء بنت‌ محمد؟قالوا:اللهم‌ نعم‌ -انشدکم‌ الله‌ هل‌ تعلمون‌ ان‌ جدتی‌ خدیجة‌ بنت‌ خویلد اول‌ نساء هذه‌ الامة‌اسلاماً؟قالوا:اللهم‌ نعم‌؛ شما را به‌ خدا قسم‌ می‌دهم‌، آیا می‌دانید که‌ مادر من‌ «فاطمة‌زهرا» دختر محمد مصطفی‌ است‌؟گفتند:آری‌، شما را به‌ خدا قسم‌ می‌دهم‌، آیا می‌دانیدکه‌ «خدیجه‌ دختر خویلد» نخستین‌ زنی‌ که‌ اسلام‌ را پذیرفته‌ مادر بزرگ‌ من‌ است‌، گفتند:آری‌.
وامام‌ حسین‌(ع) به‌ معاویه‌ فرمودند:سعادت‌ ما در اثر تربیتی‌ است‌ که‌ از دامن‌مادرانی‌ پاک‌ و پارسا چون‌ فاطمه‌ و خدیجه‌،یافته‌ایم‌.
8 - بهره‌گیری‌ از کلمات‌ دلپذیر در سخن‌
سخن‌ گفتن‌ به‌ گونه‌ای‌ معرف‌ شخصیت‌ کسی‌ است‌ که‌ لب‌ به‌ سخن‌ می‌گشاید و ازسوی‌ دیگر، لحن‌ و صوت‌ و کلمات‌ می‌تواند در اطرافیان‌ تأثیری‌ سازنده‌ و یا مخرّب‌ داشته‌باشد. سخن‌ نرم‌ ،نیکو و محبت‌آمیز می‌تواند از مشکلات‌ روحی‌ و ناهنجاری‌های‌ کودکان‌و نوجوانان‌ بکاهد و محبت‌ را در قلب‌ و دل‌ بزرگسالان‌ ریشه‌دارتر نماید،در مقابل‌تندخویی‌ در سخن‌ می‌تواند سبب‌ افسردگی‌، گوشه‌گیری‌، بدبینی‌ و یا ناامیدی‌ در آنان‌گردد.اکنون‌ نمونه‌هایی‌ از ارتباط‌ کلامی‌ امام‌ حسین‌ با فرزندان‌ و یارانش‌ را تقدیم‌می‌نماییم‌.
الف‌) در هنگام‌ گفت‌ و گو با دخترش‌ سکینه‌ برای‌ تسکین‌ دردهای‌ روحی‌ وی‌، این‌گونه‌ می‌فرماید:
«یا نور عینی‌، کیف‌ لا یستسلم‌ للموت‌ من‌ لا ناصر له‌ و لامعین‌؛ ای‌ نور چشم‌ من‌!چگونه‌ کسی‌ که‌ یاوری‌ ندارد،تسلیم‌ مرگ‌ نباشد.»
ب‌) آن‌ هنگام‌ که‌ برادرش‌ عباس‌(ع) را برای‌ جست‌ و جو از علت‌ حرکت‌ سپاه‌دشمن‌ می‌فرستد، علاقة‌ قلبی‌ خویش‌ را به‌ او با این‌ عبارت‌ ابراز می‌دارد:
«یا عباس‌، ارکب‌ بنفسی‌ انت‌-یا اخی‌- حتی‌ تلقاهم‌ فنقول‌ لهم‌:مالکم‌؟و مابدالکم‌ و تسئلهم‌ عما جاد بهم‌؛ برادرم‌ عباس‌، جانم‌ به‌ فدایت‌، سوار شو و به‌ نزد آنان‌ برو و بگوشما را چه‌ شده‌ است‌؟چه‌ می‌خواهید؟و از سبب‌ آمدن‌ سپاه‌ بپرس‌.»
ج‌) هنگامی‌ که‌ قاسم‌(ع) از شهادت‌ خود پرسید،امام‌ حسین‌(ع) به‌ او چنین‌ فرمود:
«ای‌ والله‌ -فداک‌ عمک‌- انک‌ لاحد من‌ یقتل‌ من‌ الرجال‌ معی‌؛ آری‌، عمویت‌فدایت‌ باد، به‌ خدا سوگند! تو هم‌ در ردیف‌ مردانی‌ هستی‌ که‌ با من‌ شهید خواهند شد.»
د) و در آخرین‌ لحظات‌ هنگام‌ خداحافظی‌،امام‌ سجاد(ع) را در آغوش‌ کشیده‌،فرمود: پسرم‌ تو پاکیزه‌ترین‌ فرزندان‌ من‌ هستی‌ و بهترین‌ خاندان‌ من‌ می‌باشی‌،تو ازطرف‌ من‌،سرپرست‌ این‌ زنان‌ و کودکان‌ خواهی‌ بود.
گفتار دوم‌: الگوهای‌ تربیتی‌ قیام‌ عاشورا
در راستای‌ تحقیق‌ و پژوهش‌ در عنوانی‌ چون‌ «امام‌ حسین‌ و تربیت‌ دینی‌»و برای‌کاوش‌ در رسالت‌ اسوه‌یابی‌ و الگوپذیری‌،لازم‌ است‌ مجموعه‌های‌ فضیلتی‌ را مورد مطالعه‌عمیق‌ و ثمربخش‌ قرار دهیم‌،تا از میان‌ پیچ‌وخم‌ کوچه‌های‌ تاریخ‌ برجسته‌ها و ترازهایی‌را گزینش‌ و به‌ عنوان‌ مدل‌ زیستن‌ و مردن‌ معرفی‌ نماییم‌، زیرا زیستن‌ و مردن‌ هر دونیازمند الگویی‌ وارسته‌ و شایسته‌ است‌.
می‌توان‌ گفت‌، نهضت‌ عاشورا از آغاز تا سرانجام‌،صحنه‌ای‌ است‌ که‌ همة‌ الگوهای‌تربیتی‌ را ارائه‌ داده‌ و خواهان‌ هر اسوه‌ و الگویی‌ را کام‌یاب‌ و سیراب‌ می‌کند،چرا که‌مجموعة‌ عاشورا تنها تبلور یک‌ قیام‌ ساده‌ نیست‌، بلکه‌ سرایی‌ است‌ که‌ نمایندگان‌ تمامی‌اقشار جامعه‌ و در همه‌ مراحل‌ سنی‌ از کودک‌ و خردسال‌،نوجوان‌ و جوان‌ و میان‌سال‌ وپیر،زن‌ و مرد،تازه‌ عروس‌ و نوداماد و...در کمال‌ نمونه‌برداری‌ از انسان‌ کامل‌،درخششی‌خورشیدگونه‌ پیدا می‌کنند تا پرتو خویش‌ را به‌ همة‌ عالم‌ برسانند و سبب‌ زنده‌شدن‌سلول‌های‌ مرده‌ در گوشه‌ گوشة‌ آن‌ گردند.
بر این‌ اساس‌،هر فردی‌ در هر زمینه‌ای‌ که‌ بخواهد،می‌تواند الگویی‌ مناسب‌ برای‌آیندة‌ خود برگزیند که‌ به‌ برخی‌ از آنها اشاره‌ می‌شود:
الگوی‌ وفاداری‌
اگر چه‌ امام‌ حسین‌(ع) می‌فرماید:«فانی‌ لااعلم‌ اصحاباً اوفی‌؛ همانا من‌ یاورانی‌باوفاتر از یارانم‌ نمی‌شناسم‌.» اما سرآمد همه‌ وفاداران‌، حضرت‌ عباس‌(ع) است‌ که‌ ایثارو فداکاری‌ او مرهون‌ تربیت‌ صحیح‌ علوی‌ است‌.اکنون‌ این‌ پرسش‌ مطرح‌ می‌شود که‌ چراحضرت‌ ابوالفضل‌(ع) الگوی‌ وفای‌ صحنة‌ کربلا معرفی‌ می‌شود؟دلالت‌ آمیزترین‌ جواب‌به‌ این‌ سئوال‌،بررسی‌ رفتار الگویی‌ آن‌ حضرت‌ در کربلا است‌، زیرا نه‌ این‌ که‌ آن‌ حضرت‌خود،در کربلا حضوری‌ وصف‌ناپذیر داشت‌، بلکه‌ سه‌ برادر خویش‌ را نیز در مورد یاری‌رساندن‌ به‌ امام‌ حسین‌(ع) ترغیب‌ و تشویق‌ می‌کرد و به‌ آنان‌ می‌فرمود:
«یا بنی‌امی‌ تقدموا حتی‌ اراکم‌ قد نصحتم‌ لله‌ و لرسوله‌؛ ای‌ فرزندان‌ مادرم‌(ای‌برادرانم‌) شما زودتر سبقت‌ بگیرید، تا من‌ شما را در راه‌ نصح‌ِ خدا و روش‌ پیامبر ببینیم‌.»
و زمانی‌ که‌ شمر به‌ عنوان‌ سمبل‌ دشمنی‌ با امام‌ حسین‌(ع) برای‌ حضرت‌عباس‌(ع) امان‌ نامه‌ می‌آورد،حضرت‌ اباالفضل‌ در جواب‌ فرمودند:
«تبت‌ یداک‌ ولعن‌ ما جئتنا به‌ من‌ امانک‌ یاعدوالله‌، اتأمرنا أن‌ فترک‌ أخانا وسیدنا الحسین‌ بن‌ فاطمة‌ و ندخل‌ فی‌ طاعة‌ اللعناء...؛ ای‌ دشمن‌ خدا،دستانت‌ قطع‌ باد!لعنت‌ بر امانی‌ که‌ آورده‌ای‌،آیا ما را فرمان‌ می‌دهی‌ که‌ برادر و سیدمان‌ حسین‌ فرزند فاطمه‌را رها کنیم‌ و در طاعت‌ تو درآییم‌...»
از آن‌ جایی‌ که‌ عباس‌(ع) سمت‌ علم‌داری‌ لشکر حسین‌(ع) را برعهده‌ داشت‌؛ ازاین‌ رو تا آخرین‌ لحظه‌ در کنار امام‌ بود و تا آخرین‌ لحظه‌ عمرش‌ با تمام‌ توان‌ از او دفاع‌کرد. در این‌ باره‌ می‌نویسند: وقتی‌ علمی‌ را که‌ اباالفضل‌ در کربلا در دست‌ داشت‌،به‌ درباریزید آوردند، یزید دید آن‌ پرچم‌ جای‌ سالمی‌ ندارد،پرسید: چه‌ کسی‌ آن‌ را حمل‌ می‌کرده‌است‌؟ جواب‌ دادند: عباس‌ فرزند علی‌(ع). یزید گفت‌:
«هکذا یکون‌ وفاء الاخ‌ لاخیه‌؛ باید وفای‌ برادر به‌ برادر این‌ گونه‌ باشد.»
اما اوج‌ تجلی‌ ایثار و فداکاری‌ او زمانی‌ ظاهر می‌شود، که‌ آب‌آوری‌ تشنه‌،با لب‌های‌خشکیده‌ از سه‌ روز بی‌ آبی‌،در امواج‌ آب‌ قرار گیرد و در نهایت‌ تشنگی‌ خود،به‌ یاد تشنگی‌برادر و مولایش‌،آب‌ نمی‌آشامد و می‌گوید:
«والله‌ لا اذق‌ الماء و سیدی‌ الحسین‌ عطشانا؛ به‌ خدا قسم‌! آب‌ نمی‌نوشم‌، درحالی‌ که‌ آقایم‌ حسین‌ تشنه‌ است‌.»
این‌ گونه‌ پیروزی‌ عشق‌ و اعتقاد در اوج‌ قله‌ وفاداری‌ و فداکاری‌ تبلوری‌ زیبا می‌یابدواین‌ سخنان‌ و رفتار عباس‌ فرزند امام‌ علی‌ (ع) در صحنة‌ عاشورا، الگویی‌ است‌ برای‌ادب‌، ولایت‌مداری‌، ایثار، رشادت‌ و فداکاری‌. اکنون‌ با بیان‌ این‌ نکته‌های‌ دلالت‌آمیز ووفاداری‌ و فداکاری‌ حضرت‌ عباس‌ (ع) پاسخ‌ به‌ پرسش‌ مطرح‌ شده‌ در بحث‌ الگوی‌وفاداری‌، روشن‌ است‌؛ چه‌ این‌ که‌ آیا کسی‌ را می‌یابی‌ که‌ با دستان‌ قطع‌ شده‌ نیز بکوشد تاآب‌ را به‌ کودکان‌ خردسال‌ مولایش‌ برساند.
یافت‌ ادب‌ از ادبت‌ آبروعشق‌ برد نام‌ ترا با وضو
وفا بود مات‌ وفاداریت‌ علقمه‌ شاهد به‌ فداکاریت‌
رسید چون‌ به‌ علقمه‌ پای‌ توگشت‌ عیان‌ چهرة‌ مولای‌ تو
چو دید چشمت‌ رخ‌ ارباب‌ رانهیب‌ آتشین‌ زدی‌ آب‌ را
که‌ای‌ سپید چهرة‌ روسیاه‌کی‌ کنم‌ از نوش‌ تو عشقم‌ تباه‌
من‌ ز می‌حسین‌ باده‌ نوشم‌به‌ آب‌ آبرو نمی‌فروشم‌
زجرعه‌ای‌ روز مرا شب‌ مکن‌مرا خجل‌ ز روی‌ زینب‌ مکن‌
اسوة‌ صبر و مقاومت‌
صحنة‌ کربلا برای‌ یاران‌ حق‌،سراسر صبر و استقامت‌ است‌،اما تا سخن‌ از صبر ومقاومت‌ به‌ میان‌ می‌آید،نام‌ زینب‌ به‌ عنوان‌ «ام‌ المصائب‌» در ذهن‌ همگان‌ خطور می‌کند.
حضرت‌ زینب‌3 از طرفی‌ مادر سه‌ شهید و خواهرِ هشت‌ شهید و عمة‌ نه‌ شهید وخالة‌ سه‌ شهید،نظاره‌گر به‌ خون‌ غلطیدن‌ بیش‌ از بیست‌ نفر از نزدیک‌ترین‌ افراد خانواده‌خود بود.
از سوی‌ دیگر، حامل‌ رسالت‌ کربلا و پیام‌رسان‌ همة‌ خون‌هایی‌ بود که‌ در آن‌ مسلخ‌به‌ زمین‌ ریخت‌. او باید با سرپرستی‌ کاروان‌ اسیران‌ از کربلا تا به‌ کوفه‌ و از کوفه‌ تا شام‌ وایراد خطبه‌ و بیان‌ حقایق‌ و اهداف‌ قیام‌ امام‌ حسین‌(ع) در تکمیل‌ رسالت‌ کربلا،بر همة‌سختی‌ها چیره‌ شود.
در سفر زینب‌ از ابتدا تا سرانجام‌،نکته‌های‌ فراوانی‌ وجود دارد که‌ حکایت‌ از روح‌بلند او دارد. البته‌،با توجه‌ به‌ این‌ جستارها جایی‌ برای‌ شک‌ نمی‌ماند که‌ او بهترین‌ الگوی‌صبر و استقامت‌ در برابر همه‌ مشکلات‌ و مصیبت‌های‌ گوناگون‌ است‌.
بنابراین‌،اهدای‌ فرزند به‌ برادر،قبول‌ نیابت‌ خاص‌ از سوی‌ امام‌ معصوم‌:،سخنرانی‌ در جمع‌ شماتت‌ گران‌ آن‌ هم‌ در اوج‌ بلاغت‌،ابراز کرامت‌ ولایت‌ و توجه‌ به‌انجام‌ عبادت‌های‌ مستحب‌ در شورانگیزترین‌ لحظه‌ها و دشوارترین‌ زمان‌ها، همه‌ و همه‌،نمودی‌ از نقش‌ الگوی‌ زینب‌3 به‌ ویژه‌ در صبر و مقاومت‌ را نمایان‌ می‌سازد.
الگوی‌ بازگشت‌ به‌ خوبی‌ها
تحول‌ درونی‌ انسان‌،در طول‌ تاریخ‌ گذشته‌،سابقه‌ای‌ دیرینه‌ دارد و در کربلا نیزالگویی‌ برای‌ بازگشت‌ به‌ خوبی‌ها و رهایی‌ از دام‌ زشتی‌ها وجود دارد، که‌ ابتدا فرمانده‌مخالفان‌، اما در پایان‌ در زمرة‌ بهترین‌ یاران‌ شهید است‌.
روز عاشورا،آن‌ گاه‌ که‌ فهمید جنگ‌ با فرزند زهرا،جدی‌ است‌ و از سوی‌ دیگر،صدای‌ کمک‌ خواهنده‌ و هدایتگر حسین‌(ع) را شنید که‌: «اما مغثیت‌ یغیثنا لوجه‌ الله‌»خود را به‌ حضرت‌ رساند و گفت‌:«من‌ اولین‌ کسی‌ بودم‌ که‌ بر شما خروج‌ کردم‌، اجازه‌بفرمایید اول‌ کسی‌ باشم‌ که‌ در راه‌ شما کشته‌ بشوم‌، با جدت‌ مصافحه‌ کنم‌.»
امام‌ حسین‌(ع) بزرگ‌ترین‌ الگوی‌ کرامت‌ و بزرگ‌منشی‌،توبة‌ او را پذیرفت‌ و از اوخواست‌ تا استراحت‌ کند. اما او اصرار ورزید و در آخرین‌ لحظات‌، امام‌ بر بالین‌ او دست‌ برصورتش‌ کشید و فرمود: «انت‌ الحر کما سمتک‌ امک‌ و انت‌ الحر فی‌ الدنیا و الاخرة‌؛توهمان‌ گونه‌ که‌ مادرت‌ نامت‌ نهاد، آزاده‌ای‌ و تو در دنیا و آخرت‌ آزاده‌ هستی‌.»
کدامین‌ نادم‌ و پشیمانی‌ است‌ که‌ سر بر زانوی‌ خورشید،در حالی‌ که‌ یقین‌ به‌پذیرفته‌ شدن‌ دارد،جان‌ بسپارد.
الگوی‌ پای‌بندی‌ به‌ حجاب‌ و عفاف‌
از جلوه‌های‌ بارز الگوی‌ تربیتی‌ نهضت‌ عاشورا،حضور زنان‌ همراه‌ با تعهد وپای‌بندی‌ آنان‌ به‌ حرمت‌ها و مراعات‌ مسائل‌ حجاب‌ و عفاف‌ است‌،این‌ نکته‌ نشانگر این‌مهم‌ است‌ که‌ حضور زنان‌ در بیرون‌ از خانه‌ برای‌ دفاع‌ از حق‌ و ولایت‌، به‌ شرط‌ آن‌ که‌حریم‌ عفاف‌ و حدود الهی‌ رعایت‌ شود ممنوع‌ نیست‌، بلکه‌ گاه‌ لازم‌ و ضروری‌ است‌.اهل‌بیت‌ امام‌ حسین‌(ع) در سفر کربلا منادی‌ متانت‌ و عفاف‌ بودند،اگر چه‌ سپاه‌ کوفه‌ به‌ حریم‌آنان‌ بی‌حرمتی‌ کردند.
«ام‌ کلثوم‌» دختر علی‌(ع) وقتی‌ به‌ کوفه‌ رسیدند.در جمع‌ انبوه‌ حاضران‌ به‌ سخن‌پرداخت‌ و وقتی‌ که‌ مردم‌ کوفه‌ به‌ تماشای‌ آنان‌ آمده‌ بودند، فریاد زد: «یا اهل‌ الکوفه‌ اماتستحیون‌ من‌ الله‌ و رسوله‌ ان‌ تنتظرون‌ الی‌ حرم‌ النبی‌؛ ای‌ مردم‌ کوفه‌! آیا از خداورسولش‌ شرم‌ نمی‌کنید از این‌ که‌ به‌ حرم‌ و دودمان‌ پیامبر نگاه‌ می‌کنید؟»
هنگام‌ ورود اهل‌ بیت‌: به‌ شام‌ نیز،ام‌ کلثوم‌،شمر را طلبید و از او خواست‌ که‌ آنان‌را از دروازه‌ای‌ وارد کنند که‌ اجتماع‌ کمتری‌ باشد و سرهای‌ مطهر شهیدان‌ را دورتر نگه‌دارند، تا مردم‌ به‌ تماشای‌ آنها پرداخته‌،کمتر به‌ چهرة‌ اهل‌ بیت‌ پیامبر(ص) نگاه‌ کنند. اماشمر که‌ پلیدی‌ ذاتی‌ او نمایان‌ است‌،کاملاً برعکس‌ خواستة‌ او عمل‌ کرد و اسیران‌ را ازدروازة‌ ساعات‌ وارد دمشق‌ کرد.
همانند این‌ از حضرت‌ سکینه‌ نیز نقل‌ شده‌ است‌ که‌ سهل‌ بن‌ سعد وقتی‌ که‌ فهمیداین‌ اسیران‌ از دودمان‌ پیامبرند، جلو رفت‌ و از یکی‌ از آنان‌ پرسید،تو کیستی‌؟گفت‌:سکینه‌دختر امام‌ حسین‌(ع) پرسید: آیا کاری‌ می‌توانم‌ برایتان‌ انجام‌ دهم‌. من‌ سهل‌،یاور جدت‌رسول‌ خدا هستم‌، حضرت‌ سکینه‌ فرمود: به‌ نیزه‌داری‌ که‌ این‌ سر را می‌برد،بگو جلوتر از ماحرکت‌ کند، تا مردم‌ به‌ نگاه‌ کردن‌ آن‌ مشغول‌ شوند و به‌ حرم‌ رسول‌ خدا(ص) چشم‌ ندوزند،سهل‌ به‌ سرعت‌ رفت‌ و چهارصد درهم‌ به‌ نیزه‌دار داد،او هم‌ سر مطهر را از زنان‌ دور برد.
نمونه‌ دلالت‌ آمیزتر،اعتراض‌ حضرت‌ زینب‌3 به‌ هتک‌ حرمت‌ و دفاع‌ از حجاب‌است‌. حضرت‌ در کاخ‌ یزید خطبه‌ای‌ بی‌نظیر ایراد فرمود و در این‌ زمینه‌ نیز فرمود:
«ای‌ زادة‌ آزادشدگان‌ فتح‌ مکه‌، آیا این‌ عدالت‌ است‌ که‌ همسران‌ و کنیزان‌ خودت‌ رادر پشت‌ پرده‌ها قرار داده‌ای‌، ولی‌ دختران‌ رسول‌ خدا(ص) را به‌ عنوان‌ اسیر،روانه‌ کرده‌،پرده‌های‌ حرمت‌ آنان‌ را دریده‌، چهره‌هایشان‌ را آشکار ساخته‌ای‌ و زیر سلطة‌ دشمنان‌ ازشهری‌ به‌ شهری‌ می‌گردانی‌،آن‌ گونه‌ که‌ مردم‌ شهرها و آبادی‌ها و قلعه‌ها و بیابان‌ها به‌آنان‌ می‌نگرند و دور و نزدیک‌،چهرة‌ آنان‌ را تماشا می‌کنند؟...»
الگوی‌ تربیتی‌ که‌ اکنون‌ در پیامد این‌ جستارها،ارائه‌ می‌شود، این‌ است‌ که‌زینب‌3 در تداوم‌ خطی‌ که‌ حضرت‌ زهرا3 در حمایت‌ از امام‌ معصوم‌: و افشاگری‌علیه‌ ظالمان‌ داشت‌، در نهضت‌ کربلا دوشادوش‌ حسین‌ بن‌ علی‌(ع) حضوری‌ مؤثرداشت‌،اما هیچ‌گاه‌ موازین‌ عفاف‌ و حجاب‌ را فراموش‌ نکرد و این‌ گونه‌ عفتی‌ را به‌ عنوان‌بهترین‌ مدل‌ تربیتی‌ - دینی‌ زنان‌ جامعة‌ اسلامی‌ ارائه‌ نمود.
بنابراین‌، زینب‌ کبری‌ و دودمان‌ رسالت‌،چه‌ با سخنان‌ و چه‌ با رفتارشان‌،یادآور این‌گوهر ناب‌ گشتند که‌ کرامت‌ انسانی‌ زن‌ در سایة‌ عفاف‌ و حجاب‌ تأمین‌ می‌شود. برای‌
زنان‌،زینب‌ و خاندان‌ امام‌ حسین‌(ع) الگوی‌ حجاب‌ و عفاف‌ است‌، اینان‌ در عین‌ مشارکت‌در حماسة‌ عظیم‌ و ادای‌ رسالت‌ حساس‌ و خطیر اجتماعی‌، متانت‌ و عفاف‌ را هم‌ مراعات‌کردند و اسوه‌ و الگوی‌ همگان‌ شدند، تا آن‌ جا که‌ امام‌ سجاد نیز با تمام‌ مشکلات‌ مراقب‌شئون‌ عفت‌ و پاک‌دامنی‌ بانوان‌ حماسة‌ عاشورا بود و در کوفه‌ به‌ ابن‌ زیاد فرمود:
«مرد مسلمان‌ و پاک‌دامنی‌ را همراه‌ این‌ زنان‌ بفرست‌ ،اگر اهل‌ تقوایی‌؟»
الگوی‌ تربیتی‌ مواسات‌ و ایثار
مواسات‌، یعنی‌ دیگری‌ را در مال‌ و جان‌ ،همانند خود دیدن‌ و دانستن‌،یا دیگری‌ رابر خود مقدم‌ داشتن‌،که‌ یکی‌ از زیباترین‌ صفات‌ معاشرتی‌ است‌ که‌ مورد تأکید دین‌مبین‌ اسلام‌ قرار گرفته‌ است‌؛ به‌ گونه‌ای‌ که‌ در برخی‌ از روایات‌ در کنار نماز اول‌ وقت‌ جزءصفات‌ ویژة‌ مؤمنان‌ و یا معیار و ترازِ شناخت‌ شیعه‌ از غیر آن‌ و وسیلة‌ تقرب‌ به‌خداست‌: «تقربوا الی‌ الله‌ تعالی‌ بمواساة‌ اخوانکم‌.»
حماسه‌ آفرینان‌ عاشورا بهترین‌ الگوی‌ این‌ خصلت‌ برجسته‌ بودند، بلکه‌ آنان‌ از«مواساة‌»نیز عبور کرده‌ به‌ ایثار رسیده‌اند،یاران‌ امام‌ نسبت‌ به‌ امام‌ و یاران‌ نسبت‌ به‌ یک‌دیگر چنین‌ حالتی‌ داشتند و از بذل‌ هیچ‌ چیز مضایقه‌ نداشتند و به‌ این‌ مواسات‌،افتخارمی‌کردند.
شخص‌ امام‌(ع) در راه‌ کربلا پس‌ از برخورد با سپاه‌ حر،و گفت‌ و گوی‌ طولانی‌ باآنان‌،سرودة‌ شاعری‌ را بر زبان‌ آوردند که‌ معنایش‌ این‌ است‌:
«من‌ به‌ راه‌ خودم‌ می‌روم‌؛ مرگ‌، برای‌ جوانمردی‌ که‌ نیت‌ خیر کند و جهاد نماید و بامردان‌ صالح‌، مواسات‌ به‌ جان‌ داشته‌ باشد،هیچ‌ عار و ننگ‌ نیست‌.»
و در تاریکی‌ شب‌ به‌ یاران‌ خویش‌ فرمود:
«من‌ و اسانا بنفسه‌ کان‌ معنا غدا فی‌ الجنان‌ نجّیا من‌ غضب‌ الرحمان‌؛ هر کس‌ باجانش‌،با ما مواسات‌ داشته‌ باشد،فردای‌ قیامت‌ در بهشت‌ با ما خواهد بود و از خشم‌ الهی‌نجات‌ پیدا خواهد کرد».
یکی‌ از زیباترین‌ جلوه‌های‌ مواسات‌ -بلکه‌ ایثار- وقتی‌ است‌ که‌ میان‌ اصحاب‌ وبنی‌ هاشم‌،پیش‌ مرگی‌ مطرح‌ می‌شود،آن‌ گاه‌ که‌ عباس‌(ع) به‌ بنی‌ هاشم‌ می‌فرماید:
«اصحاب‌، غریبه‌ به‌ حساب‌ می‌آیند،بار سنگین‌ را باید اهلش‌ بردارند. فردا صبح‌،شما نخستین‌ گروهی‌ باشید، که‌ به‌ میدان‌ می‌روید،ما پیش‌ از آنان‌ به‌ استقبال‌ مرگ‌می‌رویم‌، تا مردم‌ نگویند، اصحاب‌ را جلوتر از خودشان‌ به‌ میدان‌ فرستادند...»
بنی‌ هاشم‌ برخاسته‌، شمشیرها را کشیدند و گفتند: «ما همه‌ با تو هم‌ عقیده‌ایم‌.»اما در سویی‌ دیگر،در خیمه‌ای‌ اصحاب‌ گرداگرد حبیب‌ جمع‌ شده‌اند،حبیب‌ می‌گوید:«یاران‌ برای‌ چه‌ به‌ این‌ جا آمده‌اید،سخن‌ خود را واضح‌ بگویید.»
گفتند: «آمده‌ایم‌ تا غریب‌ زهرا را یاری‌ کنیم‌.»حبیب‌ گفت‌: «صبح‌ فردا چه‌می‌کنید؟» گفتند: «هر آنچه‌ بگویی‌ گوش‌ می‌کنیم‌.» گفت‌:
«صبح‌ که‌ شد، شما اولین‌ افرادی‌ باشید که‌ به‌ میدان‌ می‌روید، ما زودتر به‌ مبارزه‌می‌پردازیم‌. مبادا یکی‌ از بنی‌ هاشم‌ خون‌آلود شود، در حالی‌ که‌ ما جانی‌ در بدن‌ و خونی‌ دررگ‌ داریم‌، تا مردم‌ نگویند سروران‌ خود را به‌ جنگ‌ فرستادند و از فداکاری‌ دریغ‌ کردند.»
همه‌ شمشیرها را کشیدند و گفتند: «همة‌ ما با تو هم‌ عقیده‌ایم‌.»
و آن‌گاه‌ که‌ دو تن‌ از جوانان‌ غفاری‌، خدمت‌ امام‌ حسین‌(ع) آمده‌ و اجازه‌ میدان‌رفتن‌ خواستند، امام‌ به‌ آن‌ دو فرمود:خداوند بهترین‌ پاداش‌ نیک‌ را به‌ شما دهد که‌ این‌گونه‌ حاضر به‌ یاری‌ و مواسات‌ من‌ هستید.
و در زیارت‌نامة‌ حضرت‌ عباس‌،از این‌ خصلت‌ برجسته‌ او چنین‌ یاد شده‌ است‌:«فلنعم‌ الاخ‌ المواسی‌»، «السلام‌ علیک‌ ایها العبد الصالح‌ و الصدیق‌ المواسی‌...»
این‌ روح‌ مقدم‌داشتن‌ دیگران‌ بر خویش‌،و جان‌نثاری‌،بهترین‌ الگوی‌تربیتی‌ برای‌مسلمانان‌ جهان‌ اسلام‌ است‌ تا یکدیگر را در گرفتاری‌ یار باشند، چه‌ این‌ که‌ مواسات‌دینی‌،تضمینی‌ برای‌ دل‌گرمی‌ مجاهدان‌ راه‌ خداست‌ تا در برابر دشمنان‌،تنها نمانند.
الگوی‌ رازداری‌
مأموران‌ ابن‌ زیاد «قیس‌ بن‌ مسهر» نامه‌رسان‌ امام‌(ع) را در «قادسیه‌» دستگیرکردند. از این‌رو، قیس‌ برای‌ حفظ‌ اسرار، نامه‌ را پاره‌ کرد. در بازجویی‌ به‌ او گفتند:چرا نامه‌ راپاره‌ کردی‌؟گفت‌:برای‌ این‌ که‌ شما از مطالب‌ آن‌ آگاه‌ نشوید،گفتند تو را رها نمی‌کنیم‌، تااسامی‌ آن‌هایی‌ را که‌ امام‌ برای‌ آنان‌ نامه‌ نوشته‌ است‌، بگویی‌ و به‌ روی‌ منبر به‌ علی‌ وفرزندانش‌ دشنام‌ دهی‌؛ در غیر این‌ صورت‌ تو را قطعه‌ قطعه‌ می‌کنیم‌.
گفت‌: اسامی‌ را نمی‌دانم‌، اما دشنام‌ می‌دهم‌. او بالای‌ِ منبر می‌رود و پس‌ از حمد وثنای‌ الهی‌،به‌ لعن‌ و دشنام‌ ابن‌زیاد و بنی‌امیه‌ و صلوات‌ و دورد بر علی‌ و فرزندانش‌،لب‌ به‌سخن‌ می‌گشاید و می‌گوید: من‌ فرستادة‌ حسینم‌،به‌ دعوتش‌ پاسخ‌ گویید و او را یاری‌کنید، در این‌ هنگام‌ او را از بالای‌ دارالاماره‌ به‌ پایین‌ پرتاب‌ کردند و به‌ این‌ گونه‌ او را به‌شهادت‌ رساندند.
همان‌ طور که‌ مشاهده‌ می‌شود، قیس‌ به‌ عنوان‌ یکی‌ از بهترین‌ الگوهای‌ تربیتی‌صحنة‌ عاشورا است‌، چه‌ اینکه‌ الگوهای‌ دیگری‌، همچون‌: تشویق‌ به‌ خوبی‌ها توسط‌همسرش‌ «دلهم‌»، الگوی‌ نماز اول‌ وقت‌،، الگوی‌ ادب‌ در «جَوْن‌»، قومیت‌زدایی‌ وشهیدان‌ ترک‌ و فارس‌، و بسیاری‌ الگوهای‌ دیگر در زمینه‌های‌ متفاوت‌ وجود دارد،که‌نیازمند تحقیقی‌ گسترده‌ می‌باشد در این‌ راستا است‌.
نتیجه‌گیری‌
سیرة‌ امام‌ حسین‌(ع) و قیام‌ عاشورائی‌اش‌ پرتو کامل‌ترین‌ الگوهای‌ ماندگار درتاریخ‌ بشر است‌،که‌ زیباترین‌ و ملموس‌ترین‌ جلوه‌های‌ انسانی‌ تربیت‌ یافته‌ را به‌ تصویرمی‌کشند و آن‌ را مدل‌ برای‌ آینده‌ و مسیر حرکت‌ همگان‌ قرار می‌دهند، بنابراین‌ سرورشهیدان‌ و همه‌ رفتار و گفتارش‌ کوثر بی‌انتهای‌ تربیت‌ انسان‌ بشمار می‌رود

آثار تربت‌ سرور شهیدان‌ (ع) از منظر روایات‌ و فقیهان‌

آثار تربت‌ سرور شهیدان‌ (ع) از منظر روایات‌ و فقیهان‌
قیام‌ سرور شهیدان‌ امام‌ حسین‌ (ع) از جنبه‌های‌ گوناگون‌ در تاریخ‌ بشر بی‌ نظیراست‌. از جمله‌ از منظر آثار و برکات‌ هرچه‌ بر زمان‌ می‌گذرد ثمرات‌ و نتایج‌ آن‌ بیشتر آشکارمی‌شود. نهضت‌ کربلا نه‌ تنها در طول‌ تاریخ‌ الگو و سرمشق‌ پیروان‌ و عاشقان‌ آن‌ حضرت‌بوده‌ بلکه‌ بسیاری‌ از حرکت‌های‌ آزادی‌ بخش‌ جهان‌ متأثر از آن‌ بوده‌ تا آن‌ جا که‌ گاندی‌رهبر استقلال‌ هندوستان‌ بر این‌ امر افتخار می‌کند.
در عصر حاضر بنیان‌گذار نظام‌ جمهوری‌ اسلامی‌، رهبر بزرگ‌ترین‌ انقلاب‌ درسده‌های‌ اخیر افتخار دارد که‌ پیرو و یکی‌ از شاگردان‌ مکتب‌ حسین‌ است‌.
در برکات‌ و آثار قیام‌ عاشورا همین‌ بس‌ که‌ دین‌ اسلام‌، محمدی‌ الحدوث‌ وحسینی‌ البقاست‌. افزون‌ بر آثار وجودی‌ و برکات‌ انقلاب‌ آن‌ حضرت‌، در هرچه‌ منتسب‌ به‌ایشان‌ است‌ آثار و ثمرات‌ زیادی‌ نهفته‌ شده‌ از جمله‌ در تربت‌ آن‌ حضرت‌ از این‌ رو درفرهنگ‌ غنی‌ و پر شور شیعی‌ زندگی‌ را با تبرک‌ جستن‌ بر آب‌ فراتش‌ آغاز و با همراهی‌تربت‌ پاکش‌ به‌ پایان‌ می‌رسانند.
این‌ نوشته‌ که‌ به‌ مناسبت‌ سال‌ عزت‌ و افتخار حسینی‌ و فراخوان‌ مقاله‌ از سوی‌مجمع‌ جهانی‌ اهل‌ بیت‌ (ع) قلمی‌ می‌شود نیم‌ نگاهی‌ دارد به‌ یکی‌ از عنوان‌های‌ اعلان‌شده‌ (تربت‌ امام‌ حسین‌ (ع) و قداست‌ و شفابخشی‌ آن‌). پیش‌ از آغاز بحث‌، توجه‌ به‌نکته‌های‌ ذیل‌ ضروری‌ است‌:
1ـ همان‌گونه‌ که‌ در عنوان‌ مقاله‌ آمده‌ است‌ این‌ نوشته‌ آثار و برکات‌ تربت‌سیدالشهدا را از منظر روایات‌ و اقوال‌ فقها بررسی‌ می‌کند، از این‌ رو در هر موضوعی‌ برخی‌از روایات‌ ونظر فقها ذکر شده‌ است‌ و از آن‌جا که‌ نقد و بررسی‌ تفصیلی‌ تمامی‌ روایات‌ واقوال‌ به‌ طول‌ می‌انجامد به‌ ذکر یکی‌ دو مورد بسنده‌ شده‌ است‌.
2ـ استدلال‌ به‌ روایات‌ برای‌ حکم‌ به‌ استحباب‌ از باب‌ قاعده‌ تسامح‌ در ادلة‌ سنن‌است‌ که‌ پس‌ از این‌ اشاره‌ می‌شود.
3ـ تحصیل‌ آثار و برکات‌ مستفاد از روایات‌ نیازمند عوامل‌ مختلفی‌ است‌؛ به‌عبارت‌ دیگر تربت‌ سیدالشهدا به‌ منزلة‌ مقتضی‌ برای‌ آثار مذکور در روایات‌ است‌؛ پرواضح‌ است‌ جهت‌ به‌ فضیلت‌ رسیدن‌ این‌ مقتضی‌ باید شرایط‌ دیگر موجود و موانع‌ نیزمفقود باشد.
4ـ اصل‌ بر این‌ است‌ که‌ خوردن‌ خاک‌ حرام‌ است‌ و تربت‌ سیدالشهدا استثنا شده‌است‌.
5ـ مطالب‌ فراوانی‌ در ارتباط‌ با این‌ موضوع‌ سزاوار رسیدگی‌ است‌ که‌ از حوصله‌ این‌نوشته‌ خارج‌ است‌. در پایان‌ این‌ مقال‌ به‌ چند مورد هم‌ اشاره‌ خواهد شد.
قاعدة‌ تسامح‌ در ادّلة‌ سنن‌
همان‌گونه‌ که‌ پیش‌ از این‌ اشاره‌ شد مبنای‌ استدلال‌ به‌ این‌ روایات‌ بر استحباب‌قاعده‌ تسامح‌ در ادلّة‌ سنن‌ است‌. مباحث‌ و مطالب‌ این‌ قاعده‌ فراوان‌ است‌ و از حوصله‌ این‌نوشته‌ خارج‌ است‌، به‌ گونه‌ اجمال‌ مطالبی‌ گفته‌ می‌شود:
1ـ روایات‌ دال‌ بر این‌ قاعده‌ زیاد است‌، شیخ‌ انصاری‌ در این‌ باره‌ می‌نویسد:
روایات‌ در این‌ باره‌، مستفیضه‌ است‌ و دور نیست‌ ادعای‌ تواتر معنوی‌ شود.
2ـ این‌ روایات‌ مورد قبول‌ و عمل‌ بزرگان‌ فقهی‌ واقع‌ شده‌ است‌ شیخ‌ انصاری‌می‌نویسد:
این‌ دسته‌ از روایات‌ افزون‌ بر این‌ که‌ بعضی‌ از آن‌ها از نظر سند صحیح‌ است‌.فقهای‌ بزرگ‌ آنها را تلقی‌ به‌ قبول‌ کرده‌اند.
3ـ از نظر مدلول‌ روایات‌ نظرات‌ مختلفی‌ اظهار شده‌ است‌ از جمله‌:
الف‌ ـ مدلول‌ روایات‌ عبارت‌ است‌: از ترتّب‌ِ ثواب‌ بر عمل‌ به‌ این‌ روایات‌ اعم‌ ازاین‌که‌ قصد ثواب‌ باشد و یا نباشد.
ب‌ ـ مدلول‌ روایات‌، ترتّب‌ِ ثواب‌ است‌ بر عمل‌ به‌ این‌ روایات‌ به‌ شرط‌ قصد ثواب‌.
ج‌ ـ مستفاد از روایات‌، حجیت‌ روایات‌ ضعیف‌ السند در مورد حکم‌ به‌استحباب‌است‌.
د ـ مستفاد از روایات‌، استحباب‌ نفس‌ عملی‌ است‌ که‌ مدلول‌ روایات‌ می‌باشد.
ه ـ مدلول‌ روایات‌ استحباب‌ عملی‌ است‌ که‌ مدلول‌ روایات‌ است‌ به‌ شرط‌ و قید بلوغ‌ثواب‌.
در هر صورت‌ طبق‌ هریک‌ از این‌ مبانی‌ سه‌ گانه‌ اخیر استدلال‌ به‌ استحباب‌ به‌ این‌روایات‌ صحیح‌ است‌.
1ـ حرمت‌ اهانت‌
مدفن‌ شهید با ارزش‌ و تربت‌ شهید الهام‌ بخش‌ حریت‌، رادمردی‌، ایثار و ازخودگذشتگی‌ است‌. تربت‌ سیدالشهدا در میان‌ تمامی‌ خاک‌ها از امتیاز و برتری‌ برخورداراست‌، زیرا با خون‌ خدا (ثارالله‌) آمیخته‌ و عجین‌ شده‌ است‌؛ از این‌ رو، جای‌ شگفتی‌ نیست‌که‌ خداوند ارزش‌ و عظمتی‌ زیاد بدان‌ بدهد تا آن‌ جا که‌ شفای‌ درد دردمندان‌، محل‌ سجودعاشقان‌ و عارفان‌، موجب‌ در امان‌ ماندن‌ جان‌ و مال‌ مسافران‌، سبب‌ آرامش‌ و آمرزش‌مردگان‌ و برکت‌ زندگی‌ نوزادان‌ قرار گیرد.
از این‌ رو، بدیهی‌ است‌ که‌ از منظر فقه‌ اهانت‌ به‌ آن‌ حرام‌ و هر کاری‌ که‌ از آن‌بی‌احترامی‌ انتزاع‌ شود، جایز نباشد.
روایات‌ در این‌باره‌ بسیار است‌؛ در کتاب‌ شریف‌ جامع‌ احادیث‌ الشیعه‌ بابی‌ را با نام‌«حرمة‌ التوهین‌ بتربة‌ قبر الحسین‌ و ماورد فی‌ عقوبة‌ من‌ وهَّنه''''ا» منعقد کرده‌ است‌. و درآن‌، حدیث‌ طولانی‌ را گزارش‌ کرده‌ مبنی‌ بر این‌ که‌ شخصی‌ به‌ جهت‌ بی‌ احترامی‌ به‌ تربت‌سیدالشهدا گرفتار عذاب‌ و آتش‌ الهی‌ شده‌ است‌.
فقها نیز فتوا به‌ حرمت‌ اهانت‌ به‌ تربت‌ سیدالشهدا داده‌اند؛ از جمله‌، صاحب‌ عروة‌می‌فرماید: «پاک‌ کردن‌ نجاست‌ از تربت‌ امام‌ حسین‌ واجب‌ است‌... و نجس‌ کردن‌ آن‌حرام‌ است‌ و فرقی‌ در این‌ که‌ تربت‌ از قبر شریف‌ برداشته‌ شود و یا از خارج‌ قبر نیست‌».
فقیهانی‌ که‌ بر عروه‌ حاشیه‌ دارند این‌ مسئله‌ را پذیرفته‌ و بر آن‌ حاشیه‌ نزده‌اند.
2 ـ استحباب‌ برداشتن‌ کام‌ نوزادان‌
در فرهنگ‌ عمومی‌ ابتدا و آغاز هر کاری‌ از ارزش‌ و اهمیت‌ دو چندانی‌برخورداراست‌.
روایات‌ فراوانی‌ از ائمه‌ : گزارش‌ شده‌، مبنی‌ بر این‌ که‌ کام‌ نوزادان‌ را در ابتدای‌زندگی‌ با تربت‌ سیدالشهدا تبرک‌ کنید؛ از جمله‌: «عن‌ الحسین‌ بن‌ ابی‌ العلاء قال‌ سمعت‌ابا عبدالله‌ (ع) یقول‌: حنکّوا اولادکم‌ بتربة‌ الحسین‌ (ع) فانها امان‌؛ حسین‌ پسر ابی‌ علامی‌گوید، شنیدم‌ امام‌ صادق‌ (ع) می‌فرمود: کام‌ فرزندانتان‌ را با تربت‌ سیدالشهدا بر دارید،زیرا تربت‌ آن‌ حضرت‌ سبب‌ در امان‌ بودن‌ است‌.»
صاحب‌ وسائل‌ الشیعه‌ بابی‌ را تحت‌ عنوان‌ «استحباب‌ الاستشفاء بتربة‌الحسین‌ (ع) ... و تحنیک‌ الاولاد...» گشوده‌ و در آن‌ چهار روایت‌ آورده‌ است‌.
فقها نیز بر اساس‌ این‌ روایات‌ فرموده‌اند، برداشتن‌ کام‌ نوزادان‌ با تربت‌ سیدالشهدامستحب‌ است‌. محقق‌ حلی‌ در مقام‌ تبیین‌ مستحبات‌ به‌ اولاد می‌نویسد: «و تحنیکه‌ بماءالفرات‌ و بتربة‌ الحسین‌ (ع) ؛ مستحب‌ است‌ کام‌ نوزادان‌ با آب‌ فرات‌ و تربت‌ سیدالشهدابرداشته‌ شود.»
پس‌ از محقق‌ حلی‌، دیگر فقها از جمله‌ شیخ‌ انصاری‌ یکی‌ از مستحبات‌ دربارة‌اولاد را تحنیک‌ با آب‌ فرات‌ و تربت‌ سید الشهدا می‌داند، و می‌فرماید:
«شستن‌ نوزاد، گفتن‌ اذان‌ در گوش‌ راست‌ و اقامه‌ در گوش‌ چپ‌، برداشتن‌ کام‌ او باآب‌ فرات‌ و تربت‌ سیدالشهدا مستحب‌ است‌.»
3 ـ سجده‌ بر تربت‌ سیدالشهدا (ع)
بی‌ شک‌ با ارزش‌ترین‌ اعمال‌ زندگی‌ انسانها، عبادت‌ و پرستش‌ معبود است‌ و بافضیلت‌ترین‌ عبادات‌، نماز و از بهترین‌ اجزا و افعال‌ نماز سجده‌ است‌ و از سویی‌محبوب‌ترین‌، سجده‌ آن‌ است‌ که‌ با تربت‌ سیدالشهدا باشد. مبنای‌ این‌ مطلب‌، روایات‌بسیاری‌ است‌ که‌ در کتاب‌های‌ حدیثی‌ گزارش‌ شده‌ است‌؛ از جمله‌، شیخ‌ حر عاملی‌ بابی‌ رابا عنوان‌ «استحباب‌ السجود علی‌ تربة‌ الحسین‌ (ع) ...» گشوده‌ و چهار حدیث‌ در آن‌ آورده‌است‌؛ از جمله‌: «محمدبن‌ علی‌ بن‌ الحسین‌ قال‌، قال‌ الصادق‌ (ع) : السجود علی‌ طین‌ قبرالحسین‌ ینور الی‌ الارضین‌ السبعه‌... ؛ شیخ‌ صدوق‌ می‌گوید، امام‌ صادق‌ فرموده‌ است‌:سجده‌ بر تربت‌ حسین‌ (ع) تا زمین‌ هفتم‌ را نورانی‌ می‌کند.»
در روایت‌ دیگر آمده‌ است‌:
«کان‌ الصادق‌ (ع) لایسجد الاعلی‌ تربة‌ الحسین‌ (ع) ...؛ امام‌ صادق‌ (ع) جز برتربت‌ امام‌ حسین‌ (ع) سجده‌ نمی‌کرد....»
فقها نیز بر اساس‌ این‌ روایات‌، فتوا به‌ استحباب‌ سجده‌ بر تربت‌ امام‌ حسین‌ (ع) داده‌اند. محقق‌ یزدی‌ می‌فرماید: «سجده‌ بر زمین‌ افضل‌ از سجده‌ بر نباتات‌ و کاغذ است‌و دور نیست‌ سجده‌ بر زمین‌، افضل‌ از سجده‌ بر سنگ‌ باشد و افضل‌ از تمام‌ آنچه‌ سجده‌ برآن‌ صحیح‌ است‌، سجده‌ بر تربت‌ امام‌ حسین‌ (ع) است‌.»
فقیهانی‌ که‌ بر عروه حاشیه‌ دارند، در این‌ مسئله‌ حاشیه‌ نزده‌اند و آن‌ را پذیرفته‌اند.علامه‌ امینی‌ دربارة‌ سجده‌ بر تربت‌ سیدالشهدا می‌فرماید: «آیا بهتر آن‌ نیست‌ که‌ سجده‌گاه‌ از خاکی‌ قرار داده‌ شود که‌ در آن‌ چشمه‌های‌ خونی‌ جوشیده‌ است‌ که‌ رنگ‌ خدایی‌ داشته‌است‌.»
4ـ تهیه‌ تسبیح‌
یاد خداوند از ارزش‌مندترین‌ حالات‌ روحی‌ یک‌ عاشق‌ به‌ شمار می‌آید و بهترین‌وسیلة‌ یاد خدا ذکر و یاد زبانی‌ حضرت‌ حق‌ است‌. در روایات‌ تأکید شده‌ اگر این‌ ذکر زبانی‌همراه‌ با تسبیح‌ تهیه‌ شده‌ از تربت‌ سیدالشهدا (ع) باشد، از ثواب‌ و معنویت‌ بیشتری‌برخوردار است‌. در کتاب‌ جامع‌ احادیث‌ الشیعه‌ بابی‌ را تحت‌ عنوان‌ «استحباب‌ اتخاذالسبحه‌ خصوصاً من‌ تربته‌ الحسین‌ (ع) والتسبیح‌ بها و ادارتها» منعقد و بیش‌ از شش‌روایت‌ در آن‌ آورده‌ است‌. از جمله‌: «محمد بن‌ علی‌ الحسین‌ قال‌، قال‌ الصادق‌ (ع) ...: ومن‌کانت‌ معه‌ سبحة‌ من‌ طین‌ قبر الحسین‌ (ع) کتب‌ مسبّحاً و ان‌ لم‌ یسبح‌ بها ؛ شیخ‌ صدوق‌می‌گوید، امام‌ صادق‌ (ع) فرموده‌ است‌:... هرکس‌ با او تسبیحی‌ از خاک‌ قبر امام‌ حسین‌ (ع) باشد، جزو تسبیح‌ گویان‌ نوشته‌ می‌شود هر چند تسبیح‌ نگوید.»
بر همین‌ اساس‌، فقها فرموده‌اند: تسبیح‌ با تربت‌ سیدالشهدا (ع) مستحب‌ است‌؛ ازجمله‌ صاحب‌ جواهر می‌فرماید:
«تسبیح‌ با خاک‌ قبر امام‌ حسین‌ (ع) مستحب‌ است‌.»
در گذشته‌ در کربلا خاندانی‌ معین‌، متصدی‌ تهیة‌ مهر و تسبیح‌ از تربت‌سیدالشهدا بوده‌اند.
تسبیح‌ تربت‌ گوهرهایی‌ است‌ که‌ از خاک‌ کوی‌ عشق‌ گرفته‌ می‌شود و از آن‌ نوری‌ تاملکوت‌ خدا متصاعد می‌شود. تسبیح‌ حسینی‌، ترکیبی‌ کربلایی‌ دارد و آهنگی‌ زهرایی‌ ومفاهیم‌ خدایی‌ است‌ که‌ به‌ فاطمه‌ هدیه‌ شده‌، این‌ تسبیح‌ منظومه‌ای‌ رمزی‌ از قداست‌ وفداکاری‌ و عشق‌ و خلوص‌ است‌.
5ـ استشفا به‌ تربت‌ سیدالشهدا (ع)
مریضی‌ بدترین‌ حالات‌ انسان‌ها است‌؛ به‌ ویژه‌، اگر امید بهبود و معالجه‌ از راه‌عادی‌ نباشد. در چنین‌ حالتی‌ که‌ یأس‌ و ناامیدی‌ حاکم‌ بر انسان‌ موجب‌ هلاکت‌ است‌استشفای‌ به‌ تربت‌ حضرت‌ امام‌ حسین‌ امید و حیات‌ می‌بخشد.
روایات‌ وارده‌، در این‌ مورد فراوان‌ است‌؛ در کتاب‌ جامع‌ احادیث‌ الشیعه‌ بابی‌ را با نام‌ «باب‌ الاستشفاء بتربة‌ الحسین‌ (ع) و التبرک‌ بها و تقبیلها و جواز اکلها للاستشفاء» منعقد و شش‌ روایت‌ را نقل‌ کرده‌ است‌؛ از جمله‌:
«عن‌ محمد بن‌ سلیمان‌ البصری‌ عن‌ أبیه‌ عن‌ أبی‌ عبدالله‌ (ع) قال‌ فی‌ طین‌ قبرالحسین‌ (ع) الشفاء من‌ کل‌ داءٍ و هو الدواء الاکبر ؛
محمد پسر سلیمان‌ بصری‌ از پدرش‌ نقل‌ می‌کند، امام‌ صادق‌ (ع) فرموده‌، خاک‌قبر امام‌ حسین‌ (ع) شفای‌ هر دردی‌ است‌ و بزرگ‌ترین‌ دارو همان‌ است‌.
فقها با این‌ که‌ خوردن‌ خاک‌ هرچند ناچیز را حرام‌ می‌دانند، در مورد تربت‌سیدالشهدا فتوا به‌ جواز داده‌اند؛ محقق‌ حلی‌ در این‌ باره‌ فرموده‌ است‌: «خوردن‌ خاک‌هرچند اندک‌ حلال‌ نیست‌ مگر تربت‌ سیدالشهدا پس‌ خوردن‌ آن‌ به‌ قصد استشفا جایزاست‌.»
صاحب‌ جواهر پس‌ از نقل‌ سخن‌ محقق‌ می‌نویسد: «اختلافی‌ در این‌ مطلب‌نیست‌ بلکه‌ اجماع‌ به‌ هر دو قسم‌ (منقول‌ و محصل‌) بر آن‌ قائم‌ شده‌ و روایات‌ در این‌ مورددر استفاضه‌ و یا متواتر است‌.»
فقهای‌ معاصر نیز این‌ فتوا را پذیرفته‌اند؛ از جمله‌، حضرت‌ امام‌ می‌فرماید: «خاک‌قبر سیدالشهدا از دیگر خاک‌ها (از حیث‌ خوردن‌) استثنا شده‌ است‌.»
جای‌ شگفتی‌ نیست‌، تربتی‌ که‌ با خون‌ خدا عجین‌ شده‌ شفابخش‌ امراض‌ روحی‌ وجسمی‌ باشد.
مواردی‌ که‌ به‌ برکت‌ تربت‌ آن‌ حضرت‌ شفا گرفته‌اند، فراوان‌ است‌؛ به‌ عنوان‌ نمونه‌محدث‌ قمی‌ می‌نویسد:
«سیدنعمت‌ الله‌ جزایری‌ چون‌ در اوایل‌ تحصیل‌ قادر بر تهیه‌ چراغ‌ برای‌ مطالعه‌نبود، از نور مهتاب‌ استفاده‌ می‌کرد و بر اثر کثرت‌ مطالعه‌ و نوشتن‌ چشمش‌ ضعیف‌ و کم‌ نورشد. از این‌ رو، تربت‌ سیدالشهدا و سایر ائمه‌ : را به‌ چشم‌ خود می‌کشید و از برکت‌ آن‌تربت‌ها روشنی‌ دیده‌اش‌ افزون‌ می‌گشت‌... و این‌ حقیر نیز هرگاه‌ به‌ سبب‌ زیاد نوشتن‌چشم‌ ضعف‌ پیدا می‌کند، تبرک‌ می‌جویم‌ به‌ تراب‌ مراقد ائمه‌ : ، و گاه‌گاهی‌ به‌ کتابت‌احادیث‌ و اخبار و بحمدالله‌ چشمم‌ در نهایت‌ روشنی‌ است‌.»
داستان‌ آیت‌ الله‌ بروجردی‌ معروف‌ است‌، ایشان‌ فرموده‌اند:
«دورانی‌ که‌ در بروجرد بودم‌، وقتی‌ چشمانم‌ کم‌ نور شده‌ بود و به‌ شدت‌ درد می‌کرد،تا این‌ که‌ روز عاشورا هنگامی‌ که‌ دسته‌های‌ عزاداری‌ در شهر به‌ راه‌ افتاده‌ بود، مقداری‌ گل‌از روی‌ سر یکی‌ از بچه‌های‌ عزادار دسته‌ که‌ به‌ علامت‌ عزاداری‌ گل‌ به‌ سر خود مالیده‌ بود،برداشتم‌ و به‌ چشمان‌ خود کشیدم‌ و در نتیجه‌ فوراً چشمانم‌ دید و نور خود را بازیافت‌ ودردش‌ تمام‌ شد».
در همین‌ باره‌، وصیت‌ نامة‌ آیت‌ الله‌ نجفی‌ مرعشی‌ و داستان‌ شفای‌ آیت‌ الله‌حایری‌ مؤسس‌ حوزه‌ شنیدنی‌ است‌.
6ـ مخلوط‌ کردن‌ با حنوط‌
یکی‌ از احکام‌ و واجبات‌ در مراسم‌ بعد از مرگ‌، عبارت‌ است‌ از: حنوط‌. روایاتی‌وارد شده‌ بر این‌ که‌ حنوط‌ با تربت‌ سیدالشهدا مخلوط‌ شود؛ شیخ‌ حر عاملی‌ بابی‌ را تحت‌عنوان‌ «استحباب‌ وضع‌ التربة‌ الحسنیه‌ مع‌ المیت‌ فی‌ الحنوط‌...» منعقد کرده‌ و روایاتی‌را گزارش‌ کرده‌ از جمله‌:
«محمد بن‌ عبدالله‌ بن‌ جعفر الحمیری‌، قال‌ کتبت‌ اءلی‌ الفقیه‌ (ع) اسئله‌ عن‌ طین‌القبر، یوضع‌ مع‌ المیت‌ فی‌ قبره‌ هل‌ یجوز ذلک‌ أم‌ لا؟ فاجاب‌ (و قرئت‌ التوقیع‌ و منه‌نسخت‌) توضع‌ مع‌ المیت‌ فی‌ قبره‌ و یخلط‌ بحنوط‌ ان‌ شاء الله‌؛ جعفر حمیری‌ می‌گوید:طی‌ نامه‌ای‌ از فقیه‌ (امام‌ زمان‌) (ع) پرسیدم‌، خاک‌ قبر امام‌ حسین‌ را همراه‌ با مرده‌ در قبرمی‌گذارند، آیا جایز است‌؟ آن‌ حضرت‌ پاسخ‌ داد (من‌ خودم‌ پاسخ‌ را با مهر شریف‌ خواندم‌ واز آن‌ نسخه‌ برداری‌ کردم‌) با میت‌ در قبر بگذارید و آن‌ را با حنوط‌ مخلوط‌ کنند.ان‌شاءالله‌.»
فقها نیز فتوا داده‌اند، مخلوط‌ کردن‌ مقداری‌ از تربت‌ امام‌ حسین‌ با کافور مستحب‌است‌. صاحب‌ عروه‌ می‌فرماید: «مخلوط‌ کردن‌ مقداری‌ از تربت‌ قبر امام‌ حسین‌ (ع) باکافور مستحب‌ است‌ و لیکن‌ نباید با آن‌ جاهایی‌ از بدن‌ که‌ با رعایت‌ احترام‌ ترتب‌ منافات‌دارد مسح‌ شود.»
فقیهان‌ صاحب‌ حاشیه‌ نیز این‌ فتوا را تلقی‌ به‌ قبول‌ کرده‌اند و حاشیه‌ی‌ ردی‌ بر آن‌نزده‌اند. حضرت‌ امام‌ در تحریر الوسیله‌ می‌فرماید:
«مخلوط‌ کردن‌ کافور حنوط‌ به‌ مقداری‌ تربت‌ شریف‌ مستحب‌ است‌ ولی‌ نبایدمواضعی‌ را که‌ با رعایت‌ احترام‌ منافات‌ دارد، مسح‌ کنند؛ مانند دو انگشت‌ ابهام‌.»
7ـ نوشتن‌ آیات‌ و شهادتین‌ با تربت‌
روایاتی‌ دلالت‌ دارد بر این‌که‌ مستحب‌ است‌، بر کفن‌ میت‌ آیات‌ و شهادت‌ برتوحید، نبوت‌ و امامت‌ نوشته‌ شود و روایاتی‌ نیز وارد شده‌ که‌ مستحب‌ است‌ این‌ کتابت‌ باتربت‌ سیدالشهدا باشد. صاحب‌ وسائل‌ الشیعه‌ بابی‌ را تحت‌ عنوان‌ «استحباب‌ کتابة‌ اسم‌المیت‌ علی‌ الکفن‌ و انه‌ یشهد أن‌ لا اله‌ الا الله‌ و یکون‌ ذلک‌ بطین‌ قبر الحسین‌ (ع) » گشوده‌ و روایاتی‌ را گزارش‌ کرده‌ است‌. از جمله‌:
«محمد بن‌ عبدالله‌ بن‌ جعفر الحمیری‌ عن‌ صاحب‌ الزمان‌ (ع) أنه‌ یکتب‌ اءلیه‌ قدروی‌ لنا عن‌ الصادق‌ (ع) أنه‌ کتب‌ علی‌ اءزار اسماعیل‌ ابنه‌ اءسماعیل‌ یشهد أن‌ لا اله‌ الا الله‌فهل‌ یجوز لنا نکتب‌ مثل‌ ذلک‌ بطین‌ القبرام‌ غیره‌؟ فاجاب‌ یجوز ذلک‌ و الحمدلله‌؛
محمد پسر حمیری‌ از امام‌ زمان‌ (ع) می‌پرسد: روایت‌ شده‌ که‌ امام‌ صادق‌ (ع) برکفن‌ (لنگ‌) فرزندش‌ نوشت‌، اسماعیل‌ شهادت‌ می‌دهد لا اله‌ الا الله‌ آیا جایز است‌ ما نیزاین‌ گونه‌ با خاک‌ قبر امام‌ حسین‌ یا غیر آن‌ بنویسم‌؟ حضرت‌ پاسخ‌ داد: جایز است‌.الحمدللّه‌.»
فقها نیز فرموده‌اند، نوشتن‌ نام‌ ائمه‌ : ، آیات‌ و دعای‌ جوشن‌ با تربت‌ سیدالشهدابر کفن‌ مرده‌ مستحب‌ است‌ از جمله‌ صاحب‌ جواهر می‌نویسد:
«از آنچه‌ گفته‌ شد دلیل‌ آن‌ چه‌ را که‌ بسیاری‌ از فقها فرموده‌اند، روشن‌ می‌شودبلکه‌ در جامع‌ المقاصد و کشف‌ اللثام‌ به‌ فقها نسبت‌ داده‌اند استحباب‌ کتابت‌ (نام‌ ائمه‌،آیات‌ و شهادت‌ بر توحید، نبوت‌ و امامت‌) با تربت‌ سیدالشهدا را به‌ جهت‌ رعایت‌ وظیفه‌کتابت‌ و احترام‌ تربت‌.»
صاحب‌ عروه‌ نیز در مقام‌ بیان‌ مستحبات‌ تکفین‌ میت‌ می‌فرماید:
«بهتر این‌ است‌ که‌ دعاهای‌ مذکور (قرآن‌، جوشن‌ کبیر، حدیث‌ سلسلة‌ الذهب‌) باتربت‌ قبر سیدالشهدا نوشته‌ شود.»
8 ـ همراهی‌ تربت‌ با مرده‌ در قبر
بی‌ تردید قبر، یکی‌ از مکان‌های‌ پر از وحشت‌ و ترس‌ است‌ و در این‌ مکان‌انسان‌ها نیازمند به‌ انیس‌ و مونس‌ و امید است‌ که‌ از جمله‌ چیزهایی‌ که‌ می‌تواند امید ومونس‌ مرده‌ در قبر باشد، تربت‌ سیدالشهدا (ع) است‌. در این‌ باره‌ روایات‌ وارد شده‌ است‌؛شیخ‌ حر عاملی‌ بابی‌ را تحت‌ عنوان‌ «استحباب‌ وضع‌ التربة‌ الحسینیه‌ مع‌ المیت‌ فی‌الحنوط‌ و الکفن‌ و فی‌ القبر» منعقد کرده‌ و از جمله‌ روایات‌ آن‌ باب‌ عبارت‌ است‌ از:
«...ان‌ الارض‌ لاتقبل‌ هذاه‌ لانها کانت‌ تعذب‌ خلق‌ الله‌ بعذاب‌ الله‌ اجعلوا فی‌قبرها شیئاً من‌ تربة‌ الحسین‌ (ع) ففعل‌ ذلک‌ بها تسترها الله‌ تعالی‌ ؛
امام‌ صادق‌ (ع) می‌فرماید: همانا زمین‌ این‌ زن‌ را نمی‌پذیرد (زنی‌ که‌ زناکار بوده‌ وفرزندانش‌ را می‌کشت‌) زیرا زمین‌ خلق‌ خدا را به‌ عذاب‌ الهی گرفتار می‌کند. در قبر آن‌ زن‌مقداری‌ از تربت‌ امام‌ حسین‌ (ع) را در آن‌ بگذارید، سپس‌ این‌ کار را کردند خداوند بوسیلة‌زمین‌ زن‌ را پوشاند.»
9ـ استحباب‌ خوردن‌ تربت‌ در عصر عاشورا
در فرهنگ‌ و معارف‌ شیعی‌ روز عاشورا از اهمیت‌ فراوانی‌ برخوردار است‌، و آداب‌ واحکامی‌ دارد؛ از جمله‌ گفته‌ شده‌، زیارت‌ سیدالشهدا خوانده‌ شود و آشامیدن‌ آب‌ و خوردن‌غذا ترک‌ شود تا بعد از ظهر سپس‌ مقداری‌ از تربت‌ سیدالشهدا خورده‌ شود.
شیخ‌ طوسی‌ در این‌ باره‌ می‌نویسد:
«چون‌ روز عاشورا رسید از خوردن‌ غذا و نوشیدن‌ آب‌ خودداری‌ کن‌ تا بعد از ظهرسپس‌ اندکی‌ از تربت‌ سیدالشهدا تناول‌ کن‌.»
از این‌ عبارت‌، استفاده‌ می‌شود تناول‌ مقداری‌ از تربت‌ غیر از خوردن‌ به‌ قصداستشفا است‌. فقهای‌ بعد از شیخ‌ طوسی‌ نیز این‌ مطلب‌ را یادآور شده‌اند؛ از جمله‌ صاحب‌جواهر می‌نویسد:
«به‌ هر حال‌ خوردن‌ خاک‌ قبر امام‌ حسین‌ (ع) برای‌ غیر استشفا از جمله‌ به‌ قصدتبرک‌ در عصر روز عاشورا جایز نیست‌... ولی‌ بعضی‌ از فقها مخالفت‌ کرده‌ و خوردن‌ راهمانند شیخ‌ جایز دانسته‌اند.»
10ـ افطار با تربت‌ در عید فطر
در فرهنگ‌ اسلام‌ به‌ ویژه‌ شیعه‌، برای‌ عید فطر آداب‌ و احکامی‌ وجود دارد؛ از جمله‌مستحبات‌ آن‌ عبارت‌ است‌ از افطار روزه‌ با مقداری‌ از تربت‌ سیدالشهدا (ع) در این‌ باره‌روایاتی‌ نیز رسیده‌ شیخ‌ حر عاملی‌ بابی‌ را تحت‌ عنوان‌ «استحباب‌ الاءفطار یوم‌ الفطر علی‌تمر و تربة‌ حسینیه‌» منعقد نموده‌ و در آن‌ روایاتی‌ گزارش‌ شده‌ است‌، از جمله‌:
«علی‌ بن‌ محمد النوفلی‌ قال‌ قلت‌ لابی‌ الحسن‌ (ع) اءنی‌ أفطرت‌ یوم‌ الفطر علی‌طین‌ و تمر فقال‌ لی‌ جمعة‌ برکة‌ و سنة‌ ؛
علی‌ پسر محمد نوفلی‌ می‌گوید: محضر امام‌ رضا (ع) عرض‌ کردم‌، همانا روز عیدفطر با تربت‌ سیدالشهدا و خرما افطار کردم‌. پس‌ آن‌ حضرت‌ فرمود: برکت‌ و سنت‌(استحباب‌) را همراه‌ کرده‌ای‌.»
برخی‌ از فقها نیز فتوا به‌ استحباب‌ این‌ عمل‌ داده‌اند؛ از جمله‌ در کتاب‌ جواهرالکلام‌ آمده‌ است‌.
شیخ‌ طوسی‌ در کتاب‌ مصباح‌، خوردن‌ مقداری‌ تربت‌ سیدالشهدا (ع) را در عصرعاشورا و عید فطر و عید قربان‌ جایز دانسته‌ است‌.
و محدث‌ قمی‌ در آداب‌ عیدفطر می‌فرماید:
«شیخ‌ مفید فرموده‌، مستحب‌ است‌ تناول‌ کردن‌ مقدار کمی‌ از تربت‌سیدالشهدا (ع) که‌ شفا است‌ از برای‌ هر دردی‌.»
11ـ همراهی‌ تربت‌ برای‌ امان‌ از خطر
روایاتی‌ دلالت‌ دارد، همراه‌ داشتن‌ مقداری‌ از تربت‌ سیدالشهدا برای‌ در امان‌ بودن‌از خطرات‌ و ترس‌ و وحشت‌ سودمند و مستحب‌ است‌؛ در جامع‌ احادیث‌ الشیعه‌ بابی‌ را باعنوان‌ «استحباب‌ تربة‌ الحسین‌ (ع) للامان‌ و دفع‌ الخوف‌» منعقد کرده‌ و در آن‌ روایاتی‌ راکه‌ مربوط‌ به‌ این‌ مدعا است‌، گزارش‌ کرده‌؛ از جمله‌:
«عن‌ الصادق‌ (ع) .... اءذا أراد أحدکم‌ أن‌ یکون‌ أمناً من‌ کل‌ خوف‌ فلیأخذ السبحة‌ من‌تربته‌.... ثم‌ یضعها فی‌ جیبه‌ فاءن‌ فعل‌ ذلک‌ فی‌ الغداة‌ فلا یزال‌ فی‌ أمان‌ الله‌ حتی‌ العشاء واءن‌ فعل‌ ذلک‌ فی‌ العشاء فلا یزال‌ فی‌ أمان‌ الله‌ حتی‌ الغداة‌ ؛
امام‌ صادق‌ (ع) می‌فرماید:.... هرگاه‌ شخصی‌ از شما بخواهد از هرگونه‌ ترس‌ ووحشت‌ به‌ دور باشد، از تربت‌ سیدالشهدا تسبیح‌ درست‌ کند.... سپس‌ آن‌ را در جیب‌ خودقرار دهد، اگر این‌ کار در صبح‌ انجام‌ گیرد تا شب‌ در امان‌ است‌ و اگر در شب‌ این‌ کار انجام‌گیرد تا صبح‌ در امان‌ است‌.»
فقها نیز به‌ این‌ مطلب‌ توجه‌ کرده‌ و آن‌ را مستحب‌ دانسته‌اند از جمله‌ صاحب‌جواهر در مقام‌ تبیین‌ آداب‌ مسافر و آنچه‌ بر مسافر مستحب‌ است‌ می‌فرماید:
«سزاوار است‌ برای‌ مسافر و غیر مسافر همراهی‌ مقداری‌ از تربیت‌ امام‌ حسین‌ (ع) زیرا این‌ تربت‌ موجب‌ امان‌ از هرگونه‌ ترس‌ و موجب‌ شفای‌ هرگونه‌ دردی‌ است‌.»
12ـ همراهی‌ تربت‌ با اثاثیه‌
همان‌گونه‌ که‌ مستحب‌ است‌ مقداری‌ از تربت‌ سیدالشهدا همراه‌ مسافر باشدهمچنین‌ روایاتی‌ دلالت‌ دارد که‌ قرار دادن‌ مقداری‌ از تربت‌ سیدالشهدا در میان‌ اثاثیه‌سفارش‌ و تأکید شده‌ است‌ در کتاب‌ جامع‌ احادیث‌ الشیعه‌ بابی‌ با نام‌ «باب‌ استحباب‌ وضع‌الطین‌ من‌ قبر الحسین‌ (ع) فیما بین‌ المتاع‌» منعقد کرده‌ و یکی‌ از روایات‌ آن‌ چنین‌ است‌:
«محمد بن‌ عیسی‌ الیقطین‌ قال‌ بعث‌ اءلی‌ أبوالحسن‌ الرضا (ع) ... رأیت‌ فی‌ أضعاف‌الثیاب‌ طیناً فقلت‌ للرسول‌ ما هذا فقال‌ لیس‌ یوجه‌ بمتاع‌ اءلا جعل‌ فیه‌ طیناً من‌ قبرالحسین‌ (ع) ثم‌ قال‌ الرسول‌ قال‌ أبوالحسن‌ (ع) هو أمان‌ باذن‌ الله‌ ؛
محمد پسر عیسی‌ یقطینی‌ می‌گوید: امام‌ رضا برایم‌ مقداری‌ لباس‌ فرستاد.... درمیان‌ لباس‌ها مقداری‌ خاک‌ دیدم‌، از مأمور پرسیدم‌: این‌ خاک‌ها چیست‌، جواب‌ داد: امام‌رضا هیچ‌ گاه‌ اثاث‌ را به‌ جایی‌ نمی‌فرستد مگر این‌ که‌ در آن‌ مقداری‌ از خاک‌ قبر امام‌حسین‌ (ع) قرار می‌دهد، سپس‌ فرستاده‌ آن‌ حضرت‌ گفت‌: امام‌ رضا می‌فرماید: این‌ خاک‌موجب‌ حفظ‌ اثاث‌ است‌. ان‌شاءالله‌.
13ـ بوییدن‌ و بوسیدن‌ تربت‌
افزون‌ بر این‌ که‌ در تربت‌ سیدالشهدا درمان‌ امراض‌ نهفته‌ است‌، بوسیدن‌ و مالیدن‌بر اعضای‌ بدن‌ نیز توصیه‌ شده‌ است‌؛ در جامع‌ احادیث‌ الشیعه‌ بابی‌ نام‌ «باب‌ استشفاءبتربة‌ الحسین‌... و تقبیلها» گشوده‌ و بیش‌ از هشت‌ روایت‌ در آن‌ گزارش‌ کرده‌ است‌؛ ازجمله‌:
«عن‌ بن‌ أبی‌ اُسامة‌ قال‌ کنت‌ فی‌ جماعة‌ بعصابتنا بحضرة‌ سیدنا الصادق‌ (ع) فأقبل‌علینا أبوعبدالله‌ (ع) فقال‌ اءن‌ الله‌ تعالی‌ جعل‌ تربة‌ جدی‌ الحسین‌ (ع) شفاء من‌ کل‌ داءٍ وأماناً من‌ کل‌ خوف‌ فاءذا تناولها أحدکم‌ فلیقبلها و لیضعها علی‌ عینیه‌ و لیمرها علی‌ سایرجسده‌ ؛
زید پسر اسامه‌ می‌گوید: در محضر امام‌ صادق‌ (ع) بودم‌ پس‌ آن‌ حضرت‌ رو به‌ ماآورد و فرمود خداوند متعال‌ تربت‌ جدم‌ را شفای‌ هر درد و امان‌ از هر ترسی‌ قرار داده‌ است‌.پس‌ اگر یکی‌ از شما آن‌ را خواست‌ تناول‌ کند، آن‌ را ببوسد و بر چشمانش‌ قرار دهد و بردیگر اعضای‌ بدن‌ بکشد.»
14ـ غسل‌ برای‌ برداشتن‌ تربت‌
غسل‌های‌ مستحب‌ فراوان‌ است‌؛ از جمله‌ غسل‌ برای‌ برداشتن‌ تربت‌سیدالشهدا (ع) صاحب‌ عروه‌ در مقام‌ شمارش‌ غسل‌های‌ مستحب‌ می‌نویسد: «الثانی‌عشر: للاخذ تربة‌ قبر الحسین‌ (ع) ؛ دوازدهم‌: غسل‌ برای‌ برداشتن‌ از تربت‌ قبر امام‌حسین‌.»
فقهایی‌ که‌ بر عروه‌ حاشیه‌ زده‌اند، دربارة‌ این‌ مسئله‌ حاشیه‌ نزده‌اند و آن‌ راپذیرفته‌اند. محقق‌ آملی‌ شارح‌ عروة‌ الوثقی‌ در مقام‌ استدلال‌ بر کلام‌ سید می‌فرماید:
«در مصباح‌ المتهجد سید بن‌ طاوس‌ روایت‌ شده‌، هرگاه‌ خواستی‌ تربت‌سیدالشهدا را برداری‌، در پایان‌ شب‌ بپاخیز و غسل‌ کن‌ و بهترین‌ لباست‌ را بپوش‌، و نیز دربحارالانوار از کتاب‌ مزار کبیر از امام‌ باقر روایت‌ شده‌، هرگاه‌ خواستی‌ تربت‌ سیدالشهدا رابرداری‌ در پایان‌ شب‌ بپاخیز و با آب‌ فرات‌ غسل‌ کن‌... .»
15ـ استحباب‌ تبرک‌
پر واضح‌ است‌ برخی‌ از زمان‌ها و مکان‌ها از احترام‌ و اهمیت‌ ویژه‌ای‌ برخوردارند.کربلا در میان‌ مکان‌ها از جهات‌ گوناگون‌ برتری‌ و فضیلت‌ دارد.
محدث‌ عالی‌ مقام‌ شیخ‌ حر عاملی‌ بابی‌ را با نام‌ «باب‌ استحباب‌ التبرک‌ بکربلا» منعقد کرده‌ است‌ وهفت‌ روایت‌ در آن‌ نقل‌ کرده‌ است‌؛ از جمله‌:
«عن‌ صفوان‌ الجمال‌ قال‌: سمعت‌ أباعبدالله‌ (ع) یقول‌ اءن‌ الله‌ فضل‌ الارضیین‌ والمیاه‌ بعضها علی‌ بعض‌... و أن‌ کربلا و ماء الفرات‌ أوّل‌ أرض‌ و أول‌ ماء قدس‌ الله‌ و بارک‌علیه‌ فقال‌ لها تکلمی‌ بما فضلک‌ الله‌، فقالت‌ أنا أرض‌ الله‌ المقدسة‌ المبارکه‌ الشفاء فی‌تربتی‌ و مائی‌ ؛
صفوان‌ جمال‌ می‌گوید: شنیدم‌؛ امام‌ صادق‌ (ع) می‌فرمود: خداوند برخی‌ از زمین‌هاو آب‌ها را بر برخی‌ دیگر ترجیح‌ و فضیلت‌ داده‌... و همانا سرزمین‌ کربلا و آب‌ فرات‌نخستین‌ زمین‌ و آبی‌ است‌ که‌ خداوند آن‌ها را مقدس‌ و در آن‌ها برکت‌ قرار داده‌، پس‌خداوند به‌ کربلا خطاب‌ کرد: به‌ آن‌ چه‌ خداوند تو را فضیلت‌ داده‌ سخن‌ بگو، پس‌ کربلاگفت‌: من‌ زمین‌ مقدس‌ و مبارک‌ الهی‌ هستم‌ و در تربت‌ و آب‌ فرات‌ من‌ شفا هست‌.»
16ـ بطلان‌ فروش‌ تربت‌ به‌ کافر
در فقه‌ شیعی‌ فروش‌ پاره‌ای‌ از اشیا که‌ از احترام‌ برخوردار است‌، به‌ کافران‌ نهی‌شده‌؛ از جملة‌ این‌ امور، فروش‌ تربت‌ سیدالشهدا است‌. صاحب‌ جواهر در مقام‌ توضیح‌کلام‌ محقق‌ حلی‌ در شرائع‌ مبنی‌ بر این‌ که‌ فروش‌ عبد مسلمان‌ به‌ کافر جایز نیست‌،می‌نویسد:
«فاضل‌ و فقهای‌ پس‌ از او به‌ عبد مسلم‌، مصحف‌ و کتاب‌های‌ حدیث‌ و تفسیر ومزارات‌ و خطبه‌ها و مواعظ‌ و تربت‌ حسین‌ را ملحق‌ کرده‌اند.»
17 ـ تخییر قصر و اتمام‌ نماز در کربلا
بیشتر فقها در چهار مکان‌ فتوا داده‌اند که‌ مسافر مخیر است‌، میان‌ تمام‌ و یا قصرخواندن‌ نماز، و این‌ نیست‌ جز فضیلت‌ و اهمیت‌ این‌ چهار مکان‌. از جملة‌ این‌ مکان‌هاحایر (حرم‌) حسینی‌ است‌؛ صاحب‌ عروه‌ می‌فرماید:
«اقوا این‌ است‌ که‌ مسافر در چهار مکان‌ مخیر است‌، میان‌ خواندن‌ قصر و یا تمام‌ واین‌ چهار مکان‌، عبارتند از: مسجدالحرام‌، مسجد النبی‌، مسجد کوفه‌، و حایرحسینی‌...»
فقهایی‌ که‌ بر عروه‌ حاشیه‌ دارند، در این‌ مسئله‌ مخالفت‌ نکرده‌اند، هرچند درمحدودة‌ آن‌ اختلاف‌ کرده‌اند.
مباحث‌ دیگر
آنچه‌ ملاحظه‌ شد، برخی‌ از برکات‌ و آثار تربت‌ سیدالشهدا بود. مباحث‌ دیگری‌ درمیان‌ فقها مطرح‌ است‌ که‌ رسیدگی‌ به‌ آن‌ها از حوصلة‌ این‌ نوشته‌ خارج‌ است‌؛ از جمله‌:
الف‌) روایات‌ دربارة‌ تعیین‌ محدودة‌ مکانی‌ که‌ خاک‌ آن‌ تربت‌ محسوب‌ می‌شود،مختلف‌ است‌؛ صاحب‌ کامل‌ الزیارات‌ بابی‌ را تحت‌ عنوان‌ «من‌ این‌ یوخذ طین‌ قبرالحسین‌ (ع) و کیف‌ یوخذ» در این‌باره‌ منعقد کرده‌ است‌. در برخی‌ حد آن‌ قبر شریف‌ و دربعضی‌ در شعاع‌ یک‌ فرسخ‌... اقوال‌ دیگر نیز مطرح‌ است‌؛ حضرت‌ امام‌ در این‌ رابطه‌می‌فرماید:
«قدر متیقن‌ خاک‌ قبر شریف‌ و جاهایی‌ که‌ عرفاً به‌ آن‌ ملحق‌ است‌، محکوم‌ براحکام‌ تربت‌ است‌ و احوط‌ این‌ است‌ که‌ به‌ خاک‌ قبر شریف‌ بسنده‌ شود.»
ب‌) نسبت‌ به‌ مقداری‌ که‌ خوردنش‌ جایز است‌، اختلاف‌ شده‌؛ حضرت‌ امام‌می‌فرماید:
«خوردن‌ بیشتر از یک‌ نخود متوسط‌ جایز نیست‌.»
ج‌) در کیفیت‌ خوردن‌ نیز اختلاف‌ شده‌ است‌؛ حضرت‌ امام‌ می‌فرماید:
خوردن‌ تربت‌ به‌ سه‌ شکل‌ جایز است‌:
1ـ خوردن‌
2ـ مخلوط‌ کردن‌ با آب
3ـمخلوط‌کردن‌ با شربت‌

آسیب‏شناسی فرهنگ سیاسی عاشورا

آسیب‏شناسی فرهنگ سیاسی عاشورا 
عاشورا، فرهنگی به جامعیت اسلام دارد و ابعاد گوناگون فردی - اجتماعی و معنوی - سیاسی که در کلیت اسلام شاهدیم، در فرهنگ عاشورا نیز متجلی است . غفلت از ابعاد چند وجهی این فرهنگ، خسارات جبران ناپذیری به بار می‏آورد . چندوجهی فرهنگ عاشورا است که در بحث آسیب‏شناسی آن مورد توجه جدی است . عاشورا تبلور سیاست دینی است و این کلیت و این ترکیب، در بحث آسیب‏شناسی باید مورد بررسی قرار گیرد .
تحلیل و شناسایی آسیب‏های این فرهنگ، در گرو شناخت چگونگی معماری و شناخت معماران این بنای عظیم است . از این رو نویسنده، به عنوان مقدمه، بخشی مختصر در باره معماری فرهنگ عاشورا ارائه کرده، آنگاه به بررسی بیشتر آسیب‏شناسی آن پرداخته‏است .
این بخش مقاله، به این پرسش پاسخ می‏دهد که نخستین معماران فرهنگ عاشورا چه کسانی بوده‏اند؟ مراسم و آیین عزاداری توسط چه کسانی و از چه زمانی رایج‏شده است؟ در این بخش مقدماتی با ارائه کلیات و رؤوس مطالب، مشخص می‏گردد که معماری فرهنگ عاشورا مربوط به عصر اهل بیت (ع) است و آیین سوگواری عاشورا نیز برگرفته از آموزه‏های ایشان است . این بخش دو قسمت دارد:
الف) نقش اسیران کربلا در معماری فرهنگ عاشورا
ب) نقش امامان معصوم (ع) در معماری فرهنگ عاشورا .
بخش دوم مقاله که پیکره اصلی آن را تشکیل می‏دهد، به موضوع آسیب‏شناسی فرهنگ عاشورا و بررسی برخی نقطه ضعفها و پاره‏ای آفت‏ها می‏پردازد; ضمن آنکه به شیوه درمان نیز اشاره می‏کند، تا نقش سازنده و منزلت رفیع این فرهنگ در ساختار سیاسی اجتماعی جامعه مشخص گردد .
این بخش، خود از دو قسمت تشکیل می‏شود: بایسته‏ها و نبایسته‏های فرهنگ عاشورا . در قسمت نخست، سه عنوان کلی مورد توجه است:
1 . ارتکاب گناه و تخلف از شرع
2 . سست کردن پایه‏های دین و مذهب
3 . تحریف لفظی و معنوی عاشورا .
طی این سه عنوان مشخص می‏شود که رعایت نکردن هر یک از اینها و انجام کارهایی که تحریف عاشورا است‏یا موجب تحریف عاشورا می‏گردد، خطر بزرگی است که موجب کم رنگ و یا بی‏اثر شدن این فرهنگ سازنده می‏شود .
در قسمت دوم نیز اهداف عاشورا، در سه بعد طبقه بندی می‏شود:
1 . احیای ارزشهای انسانی،
2 . احیای ارزشهای اسلامی (بطور عام)،
3 . احیای ارزشهای عرفانی .
عاشورا، این سه را، یک‏جا، به نحو بسیط و یگانه در خود داشت و عزاداران و سوگواران امام‏حسین (ع)، باید این اهداف را دقیقا بشناسند، و هر کجا کم توجهی و غفلتی مشاهده می‏شود، نسبت‏به ترمیم آن حساس باشند .
به اعتقاد نویسنده توجه به این بایسته‏ها، و پرهیز از آن نبایسته‏ها، موجب می‏شود، فرهنگ عاشورا، این سرمایه بزرگ اسلامی، انسانی، در جایگاه واقعی اجتماعی خود قرار گیرد و تمامی ابعاد سیاست‏های کلان اجتماعی را متاثر از خود گرداند .
مقدمه: معماری فرهنگ عاشورا
الف . نقش اسیران کربلا در معماری فرهنگ عاشورا
تاریخ‏نگار شاخص حادثه عاشورا، ابومخنف، (1) به نقل از یکی از شاهدان واقعه نینوا، ابن‏قیس تمیمی حکایت کند: هر چیزی را فراموش کنم، سخن زینب (س) دخت فاطمه (س) را هنگام مرور بر جسم چاک چاک برادرش حسین (ع)، وقت رفتن به کوفه فراموش نمی‏کنم که می‏گفت:
«یا محمداه، یا محمداه، صلی علیک ملائکة السماء هذا الحسین بالعراء مرمل بالدماء مقطع الاعضاء، یا محمداه و بناتک سبایا، و ذریتک مقتلة، تسفی علیها الصبا .»
زینب، با این سخنان دوست و دشمن را به گریستن واداشت . (2)
«ای جدم، ای رسول خدا، درود فرشتگان آسمان بر تو باد، این پیکر قطعه قطعه و غلطیده در خون حسین توست . یا رسول الله، دخترانت اسیر و جگر گوشه‏گانت کشته و نسیم مشرق بر جسم چاک چاک آنان در بیابان می‏وزد .»
پس با زبان پر گله آن بضعة الرسول
رو در مدینه کرد یا ایها الرسول
این کشته فتاده به هامون حسین تست
وین صید دست و پازده در خون حسین تست
این نخل‏تر کز آتش جان سوز تشنگی
دود از زمین رسانده به گردون حسین تست
این ماهی فتاده به دریای خون که هست
زخم از ستاره بر تنش افزون حسین تست (3)
با این سخنان سراسر آه و سوز زینب سلام الله علیها که در آغاز سفر اسارت به کوفه و شام بیان شد، فصلی جدید از حادثه خونبار کربلا رقم خورد . اکنون عاشورا پایان یافته بود و وظیفه پیام‏آوران عاشورا، اسیران دشت کربلا، به ویژه زینب (س) صیانت از آن بود . پیام شهیدان طف برای ابدیت تاریخ بشری باید حفظ می‏شد . عاشورا حادثه‏ای ساده و گذرا نبود، عاشورا برای جاودانگی وحی و اسلام و حفاظت از پیام آسمانی پیامبر خاتم (ص) پدید آمده بود . «حسین منی و انا من حسین‏» و برای تحقق دقیق و کامل این رسالت عظیم چاره‏ای جز تبدیل عاشورا به یک فرهنگ و مکتب نبود، فرهنگی که تا اعماق زندگی فردی و اجتماعی انسانها تا ابد نفوذ کند و مکتبی که درس‏های دین خاتم را برای سعادتی جاودانه، به گوش تمامی انسانهای عاشق حق و شیفته انسانیت و عدالت و توحید و آزادگی برساند و بیاموزند که: «کل یوم عاشورا و کل ارض کربلا .»
رسالت‏شاهدان مصیبت عظمای طف، از حضرت زینب و امام سجاد تا امامان معصوم دیگر علیهم‏السلام آن بود که اولا عاشورا به فراموشی سپرده نشود، ثانیا از خطر تحریف مصون بماند و نگذارند دست تحریف‏گران بر دامان پاک آن رسد . در این صورت بود که می‏توانست‏شعارها و اهداف عاشورا تا ابد چراغی فراروی خیل عظیم مشتاقان حق و عدالت قرار گیرد .
البته عظمت مصیبت و ژرفای رزیه کربلا، (مصیبة ما اعظمها و اعظم رزیتها فی الاسلام و فی جمیع السماوات و الارض) (4) به حدی بود که در اوان پیدایش آن، هر احساسی را جریحه‏دار می‏کرد و دوست و دشمن را به تفکر و اندیشه وا می‏داشت و از این رو از نخستین روزهای مصیبت کربلا، قیام‏های مختلف شکل می‏گیرد و از همین جهت است که عده‏ای از بزرگان و خواص اسلامی و پاره‏ای از صحابه پیامبر را وادار به روشنگری و عکس‏العمل و دفاع از سیره و روش حسین بن علی (ع) و زنده نگه داشتن یاد و نام او می‏کند . مثلا در مجلس ابن‏زیاد، هنگامی که زیدبن ارقم، جسارت عبیدالله را بر لب و دندان راس بریده سیدالشهدا، مشاهده کرد، تاب نیاورده و شجاعانه به ابن‏زیاد عتاب می‏کند: امیر سرکش و مغرور کوفه،
«اعل هذا التقضیب عن هاتین الثنیتین، فوالذی لا اله غیره لقد رایت‏شفتی رسول الله صلی الله علیه و اله و سلم علی هاتین الشفتین یقبلهما; (5) چوب دستی‏ات را از این دندانها دور کن، قسم به پروردگاری که جز او خدایی نیست، با چشمان خود، لبان رسول الله (ص) را بر این لب دیدم که بر آنها بوسه می‏زد .»
زید بن ارقم این سخن را گفت و با گریه مجلس را ترک کرد و به آنان که بیرون مجلس، گرد آمده بودند اعلام کرد:
«انتم یا معشر العرب العبید بعد الیوم، قتلتم ابن‏فاطمة و امرتم ابن‏مرجانة فهو یقتل خیارکم و یستعبد شرارکم، فرضیتم بالذل، فبعدا لمن رضی بالذل; شما ای گروه عرب، پس از امروز بندگانی بیش نخواهید بود . فرزند فاطمه را کشتید و فرزند مرجانه را امیر خود ساختید تا خوبانتان را به قتل رساند و بدانتان را به بندگی کشاند و بدین‏سان به ذلت راضی شدید، وای بر آنان که تن به ذلت دهند .»
با این جملات، زیدبن ارقم با شیوایی و رسایی کامل به پیام عزت‏بخش و غرورآفرین عاشورا اشاره کرد .
نمونه دیگر در مسیر زنده نگه داشتن نام کربلا و اباعبدالله (ع)، زیارت اربعین جابربن عبدالله انصاری، صحابی بزرگوار پیامبر اکرم (ص) است . عطیة بن سعدبن جناده (م‏111ه ق) که همراه جابر بوده، گوید:
«جابر غسل کرد و خود را شبیه محرمان ساخت و به سعد خوشبو کرد و چون نابینا بود دستش را گرفته و به قبر مطهر رسانیدم، پس بیهوش شد، آب بر او پاشیدم، به حال آمد و با سوز دل سخنانی جگر سوز به آن حضرت عرض کرد و آنگاه بر شهدا سلام کرد و گفت: ما نیز در ثواب این فیض بزرگ و جهاد و شهادتی که نصیب شما گشت، شریک می‏باشیم . چرا که نیت من و اصحابم، همان نیت‏حسین (ع) و اصحاب اوست و از پیامبر اکرم (ص) شنیدم که: هر کس عمل قومی را دوست دارد، با ایشان در ثواب آن عمل شریک باشد .» (6)
اینها نمونه‏هایی از تلاش‏های مقدسی است که برای حفظ عاشورا و انتقال پیام آن به جامعه اسلامی آن روز صورت گرفت . ولی از آنجا که حوادث هر چه قدر بزرگ باشند، گذر زمان یا موجب فراموشی آنها می‏شود و یا لا اقل مانع انتقال اهداف و پیام واقعی آنها به نسل‏های بعدی می‏گردد، برای صیانت از عاشورا و اهداف بلند آن، نقش اصلی و اساسی بر دوش خود اهل بیت (ع) بود . از میان اهل بیت (ع)، در مرحله نخست این نقش بر دوش حضرت زینب (س) و امام سجاد (ع) و دیگر اسیران کربلا، که خود شاهد آن صحنه‏های دلخراش بودند و با تمام وجود آن مصیبت عظمی را به جان خریده و تحمل کرده بودند، واگذار شده بود که با سخنان آتشین و غرورآفرین خود در ایام اسارت و استفاده از فرصت‏های مهمی که در مجلس ابن‏زیاد و یزید و در کوفه و شام و پس از ایام اسارت به دست می‏آمد، مانع از فراموشی خاطره سیدالشهدا (ع) و اهداف او شوند . زینب (س) که با آن همه داغ و مصیبت، در مجلس ابن‏زیاد با دنیایی از ابهت و بزرگی حاضر شد، سه بار، امیر مغرور کوفه خواستار معرفی او شد ولی پاسخی نشنید، سرانجام یکی از کنیزان، او را معرفی کرد، ابن‏زیاد رو کرد به زینب و گفت: «سپاس خدایی را که رسوایتان گردانید و شما را به قتل رسانید و دروغتان را آشکار گردانید .» این سخنان نه تنها حکایت از عمق کینه امویان با خاندان وحی داشت، که حقد آنان را نسبت‏به پیام آسمانی و رهایی بخش آنان نیز آشکار می‏ساخت . اما زینب در پاسخ فرمود:
«الحمدلله الذی اکرمنا بمحمد صلی الله علیه و اله و سلم و طهرنا تطهیرا، لا کما تقول انت، انما یفتضح الفاسق و یکذب الفاجر; (7) سپاس پروردگاری را که با پیامبر خاتم (ص) اکراممان نمود و ما را پاکیزه و طاهر گردانید; آن‏چنان که تو می‏گویی نیست . همانا این فاسق است که رسوا می‏گردد و انسان فاجر است که دروغش آشکار می‏شود .»
این سخنان و گفت و گو و اتفاقات که خوشبختانه همگی در سینه تاریخ ثبت است، به خوبی نشان می‏دهد که چگونه با درایت و درک درست‏شرایط، خاندان امام‏حسین (ع) از زمینه‏های به دست آمده، بهره می‏جستند برای آنکه، پیام شهیدان کربلا را به جامعه غفلت زده و خواب آلود توسط بنی‏امیه برسانند و با عاشورا، یک فرهنگ پدید آورند; فرهنگی مبتنی بر آموزه‏های دقیق وحیانی که در عترت طاهره (ع) به ودیعت گذارده شده بود .
ب . نقش امامان معصوم (ع) در معماری فرهنگ عاشورا
پس از شاهدان حاضر در صحنه کربلا، نوبت‏به دیگرامامان معصوم (ع) می‏رسد تا این فرهنگ را عمق بخشند و بنیان آن را هر چقدر رفیع‏تر گردانند . در این ارتباط، به پاره‏ای از مقولات و مفاهیم کلیدی می‏توان اشاره داشت . و تفصیل آن را به مقاله‏ای مستقل ارجاع می‏دهیم که در همین شماره ویژه نامه آمده است . (8)
1 . گریستن و گریانیدن
گریستن در مصیبت‏سیدالشهدا، به عنوان عبادتی ارزشمند که موجب تقرب الی الله می‏شود، مورد تاکید، عترت طاهره (ع) بوده است . امام هشتم به ریان بن شبیب فرمود:
«یا ابن‏الشبیب ان کنت‏باکیا لشی فابک للحسین بن علی بن ابی‏طالب; (9)
اگر بر چیزی می‏گریی، بر حسین مویه کن .»
در همین باب علامه مجلسی (ره) در بحارالانوار، با نام «ثواب البکاء علی مصیبته و ... .» سی و هشت روایت در فضیلت گریه بر سیدالشهدا و سایر ائمه گزارش کرده است . (10)
2 . مرثیه‏سرایی
از ابزارهای مهم برای جاودانه کردن حوادث تاریخی، استفاده از هنر، از جمله شعر است . امامان معصوم (ع) در این ارتباط تاکید فراوانی داشتند و شاعران مرثیه‏سرای سالار شهیدان را تشویق و مورد تفقد قرار می‏دادند، از آنان می‏خواستند سروده‏های خود را در حضور ایشان بخوانند و به آنان ارزش والای به کارگیری این هنر را در رثای سید شهیدان (ع) یادآور می‏شوند .
زید شحام گوید: با گروهی از کوفیان در حضور امام صادق (ع) بودیم که جعفر بن عفان وارد شد، امام، او را فرا خواند و نزد خویش جای داد، آنگاه به او فرمود: شنیده‏ام در رثای امام‏حسین (ع) مرثیه‏سرایی می‏کنی؟ گفت: آری . فرمود: بخوان . جعفر شروع به خواندن مرثیه خود کرد و امام و تمامی اطرافیان شروع بر گریستن کردند تا اینکه قطرات اشک بر سیما و محاسن حضرت نشست . آنگاه خطاب به جعفر فرمود: فرشتگان مقرب الهی، سروده تو را شنیدند و آنان نیز مویه کردند . و در پایان فرمود:
«ما من احد قال فی الحسین شعرا فبکی و ابکی به الا اوجب الله له الجنة وغفر له; (11) کسی که در رثای حسین شعری می‏گوید پس گریه نمی‏کند یا نمی‏گریاند مگر آنکه خداوند بهشت را برای او مقرر می‏کند و او را می‏بخشاید .»
3 . زیارت و یاد امام حسین (ع) در هر حال
از مهمترین عوامل تبدیل عاشورا به یک فرهنگ و اندیشه و تداوم آموزه‏های آن، تاکید فراوان ائمه اطهار (ع) بر زیارت کربلا بوده است . در طول سال کمتر زمان مهمی را می‏توان سراغ گرفت که زیارت کربلا از جمله اعمال و آداب آن نباشد . شبهای قدر، شبهای عید فطر و قربان، عرفه، نیمه شعبان، اربعین، عاشورا، و حتی هر شب و روز جمعه، زیارت امام‏حسین (ع) مورد تاکید قرار گرفته است . در وسائل‏الشیعه، بابی وجود دارد با نام «باب تاکد استحباب زیارة الحسین بن علی (ع) و وجوبها کفایة‏» . در این باب چهل و هشت روایت گزارش شده است . و در باب پس از آن، «باب کراهة ترک زیارة الحسین (ع)» بیست و یک روایت نقل شده است .
محمد بن مسلم از امام باقر (ع) روایت کرده است:
«مروا شیعتنا بزیارة قبر الحسین (ع) فان اتیانه یزید فی الرزق و یمد فی العمر و یدفع مدافع السوء، و اتیانه مفترض علی کل مؤمن یقرله بالامامة من الله; (12) شیعیانمان را به زیارت مرقد حسین (ع) امر کنید، همانا آمدن به زیارت او، روزی را افزون، عمر را طولانی و روزنه بدیها را می‏بندد و آمدن به زیارت او بر هر مؤمنی که به امامت الهی او اقرار دارد، واجب است .»
استحباب زیارت امام‏حسین (ع) حتی از مکانهای دور برای زنان، تکرار این زیارت به قدر امکان، پیاده روی به سوی کربلا و زیارت امام‏حسین (ع)، زیارت به نیابت از دیگران، عناوینی است که در روایات مورد تاکید و اهتمام فراوان است . (13) حتی زیارت امام‏حسین (ع) در حال خوف مستحب است . (14) سلام گفتن بر آن امام شهید نزدیک و دور ندارد، از مکان دور نیز زیارت و سلام بر آن حضرت استحباب دارد . امام صادق (ع) به سدیر فرمود: بر بام خانه‏ات رو، به جانب راست و چپ رو کن، سپس بر آسمان نظر افکن، آنگاه رو به جانب کربلا کن و بگو:
«السلام علیک یا اباعبدالله، السلام علیک و رحمة الله و برکاته .
این کار تو ارزش یک حج و عمره دارد .» (15)
برای زنده نگاه داشتن یاد امام‏حسین (ع) از جمله مستحبات، ذکر نام ایشان و لعن بر قاتلان او پس از نوشیدن آب است، چنانکه امام صادق (ع) به داود رقی فرمود . (16)
4 . تربت و حائر حسینی (ع)
خاک کربلا و حائر حسینی (ع) جایگاهی ویژه در معارف اهل بیت (ع) دارد . اهانت‏به تربت اباعبدالله (ع) حرام است . (17) در آغاز زندگی، بر اساس روایات ماثوره از امامان معصوم (ع) کام نوزادان با تربت‏سیدالشهدا برداشته می‏شود . حسین بن ابی‏العلاء گوید: شنیدم امام صادق (ع) می‏فرمود:
«حنکوا اولادکم بتربة الحسین (ع) فانها امان; (18) کام فرزندانتان را با تربت‏حسین (ع) بردارید، همانا، آن امان است .»
در وسایل‏الشیعه بابی مطرح است تحت عنوان: «باب استحباب استشفاء بتربة الحسین (ع) و التبرک بها و تقبیلها و تحنیک الاولاد و استحبابها عند الخوف و عند المرض .» (19)
بر اساس روایات و فتوای فقها، سجده بر تربت امام‏حسین (ع) افضل از سجده بر هر چیز دیگر است، چون حجابهای هفتگانه را می‏درد . (20) مستحب است از تربت‏سیدالشهداء تسبیح تهیه شود و همواره همراه او باشد، هر چند با آن تسبیح نگوید، تسبیح محسوب می‏گردد . (21)
همراهی با تربت‏سیدالشهداء (ع) از لحظه میلاد و کام برداشتن شروع می‏گردد تا پایان حیات دنیوی و آغاز حیات اخروی تداوم می‏یابد . در وسایل‏الشیعه، شیخ حر عاملی، در ابواب تکفین، بابی گشوده است‏با نام: «باب استحباب وضع التربة الحسینیة مع المیت فی الحنوط و الکفن و فی القبر» و در آن به نقل روایاتی در این زمینه، می‏پردازد . (22)
اهمیت تربت کربلا و حائر حسینی در آموزه‏های اهل بیت (ع) آن‏چنان است که فرموده‏اند; مسافر بین قصر و تمام خواندن نماز در آن مکان مقدس مخیر است . (23) علاوه بر این دعا خواندن زیاد و طلب حاجت در نزد قبر آن حضرت از مستحبات است . ابن‏فهد حلی فرموده، روایت است که خداوند در مقابل شهادت امام‏حسین (ع) چهار خصلت‏به او عطا فرموده است:
«جعل الشفا فی تربته و اجابة الدعاء تحت قبته و الائمة من ذریته و ان لا تعد ایام زائریه من اعمارهم; (24) شفای از بیماری‏ها و معالجه دردها با تربت‏سیدالشهدا، مستجاب شدن دعا در زیر قبه حسینی، امامان معصوم ازذریه او بودن و محسوب نشدن ایام زیارت کربلا از عمر زائر .»
آنچه گذشت، گزارشی بسیار فشرده و مختصر از جایگاه سیدالشهدا، کربلا و عاشورا در معارف اسلامی و آموزه‏های اهل بیت (ع) بود، برای نشان دادن این حقیقت که; اگر چه عاشورا یک صبح تا شب بیشتر نبود و چند ساعتی به پایان رسید ولی تاسیس فرهنگ عاشورا و مکتب عزاداری ده‏ها سال به طول انجامیده است، اگر یک امام معصوم به همراه اصحاب و یاران و خاندان خویش عاشورا آفرید، نه امام معصوم دیگر، در حراست و حفاظت از آن و رساندن پیام واقعی و اصیل آن به مسلمانان بلکه همه جهانیان در تمامی گستره تاریخ تا ظهور دولت عدل جهانی امام منتظر (عج) به تلاش همه‏جانبه برخاستند و با این تلاش سرمایه‏ای جاویدان و گرانبها را برای حق جویان پدید آوردند .
آسیب‏شناسی فرهنگ سیاسی عاشورا
پس از آفرینش عاشورا توسط شهیدان کربلا و تبدیل آن به یک فرهنگ توسط اهل‏بیت (ع) این فرهنگ عظیم انسانی و این رخت‏برومند که سایه‏های آن نه تنها بر زندگی شیعیان و مسلمانان، بلکه بر آفاق حیات بشریت‏سایه خود را گسترانیده است و چهره‏های بزرگ ظلم‏ستیزی چون گاندی را به تواضع در برابر آن واداشته است، نیازمند صیانت و حفاظت‏بوده و هست; صیانت در برابر امواج بنیان کن جهالتها و عداوتها، حفاظت از آسیب‏های دوستان نادان و دشمنان دانا، تلاش و مجاهدت در برابر فراموشی عاشورا یا اهداف آن، مقاومت در برابر تحریفات گوناگون لفظی و معنوی . اکنون سؤالات مهمی در ارتباط با پاسداری از فرهنگ عاشورا مطرح است .
اولا، این مسئولیت‏سنگین بر دوش چه کسی نهاده شده است؟ چه فرد یا گروهی وظیفه حراست از عاشورا و آرمانهای بلند آن را دارد؟
ثانیا، حراست و پاسداری چگونه انجام می‏شود و شیوه آن چیست؟
در باره سؤال اول آنچه پیش از هر چیز به ذهن خطور می‏کند، آنکه، تنها عاشورا شناسانند که توانایی حراست از آن را دارند، آن کس که با عاشورا بیگانه است، اهداف و آرمانهای آن را نمی‏شناسد و یا به آن ایمان ندارد، چگونه می‏تواند پاسدار عاشورا باشد؟
کسانی که با شناختی عمیق و ایمانی محکم، دل در گرو عاشورا و عاشورائیان دارند و از صمیم جان با آهنگ «یا لیتنی کنت معکم فافوز فوزا عظیما» (25) مترنمند، وظیفه حفاظت و پاسداری را بردوش دارند . پس این مسئولیت‏بزرگ بر دوش عموم شیعیان، به ویژه عالمان دینی سنگینی می‏کند که نخست عاشورا را هر چه بیشتر و عمیقتر بشناسند، آنگاه به پاسداری از آن همت گمارند . اما در باره پرسش دوم و چگونگی پاسداری از عاشورا، درجات و مراتب مختلفی را می‏توان در نظر گرفت; در درجه اول نکوداشت نام عاشورا و بزرگداشت‏شهیدان نینوا، وظیفه‏ای مهم و سنگین است . این مسئولیتی است که در توان توده مردم می‏باشد . اقامه مراسم عزا و برپایی خیمه‏های عزاداری سالار شهیدان به راه انداختن دسته‏جات و هیئات و غیره، می‏تواند شکل‏های مختلفی از این مهم باشد و هر کدام به نوبه خود لازم و ضروری است و نشانه‏ای از تقوا و تعظیم شعائر الهی و عبادتی بزرگ است که از افضل قربات الی‏الله شمرده می‏شود:
«و من یعظم شعائر الله فانها من تقوی القلوب‏» (حج/32) .
در طول تاریخ این مجالس و محافل حسینی دشمنان فراوانی داشته است، یکی از آخرین آنها، تلاشهای شیطانی رضاخان پهلوی در برچیدن مراسم عاشورا و محرم و جلوگیری از مجالس روضه‏خوانی و تشکیل هیئات بود که در این تلاش ناکام ماند و طولی نکشید که در سراسر ایران اسلامی، حتی در مناطق سنی‏نشین، مراسم سوگواری خامس آل عبا (ع) به شکلی با شکوهتر و گسترده‏تر، اقامه شد، بنابراین تضعیف مراسم سوگواری و عزاداری حسینی (ع) به هیچ وجه جایز نیست .
البته اکنون دشمن به خوبی واقف است که فرهنگ عاشورا سدی محکم و بنیادین در مسیر مطامع نامشروع وی است . و مانع از پایمال کردن منافع مادی و سرزمین و اقلیمی و فرهنگ و تفکر مسلمانان می‏شود، بسیاری از حرکت‏های ضد استکباری و استبدادی که در میان ملتهای مختلف به ویژه، ایران و لبنان و فلسطین رخ نموده، دقیقا متاثر از عاشورا و آرمانهای کربلاست و چنانکه در پاره‏ای از کنفرانسها نیز رسما اعلام شده، دشمن در فکر شکستن این بنیان مستحکم است اما از آنجا که فرهنگ عزاداری و بزرگداشت عاشورا، در اعماق جان آحاد مردم رسوخ کرده است و دشمن امید چندانی در خاموش کردن این چراغ ندارد، راه‏کار اصلی و راهبرد اساسی او ضربه به اهداف اصلی فرهنگ عاشورا است، اینجاست که بحث‏حراست و آسیب‏شناسی دقیق فرهنگ عاشورا و شناخت عمیق بایدها و نبایدهای مراسم نکوداشت کربلائیان ضرورتی مضاعف می‏یابد و البته مرحله دوم مسئولیت‏حفاظت و حراست از فرهنگ عاشورا، که پاسداری از اهداف و آرمانهای آن است و توده‏های مردم، به ویژه جوانان را با محتوای واقعی مصیبت نینوا آشنا می‏کند، بر دوش عالمان و فرهیختگان و پرچمداران فرهنگ اصیل جامعه است . آنان‏اند که باید آسیب‏ها را بشناسند و جامعه را در جریان آنها قرار دهند و به شناخت و ایمان آنها از اهداف عاشورا و عوامل پیدایش مصیبت عظمای کربلا عمق بخشند . این وظیفه مهم عالمان دین است که با بدعت‏ها و انحرافات جاهلان و کوته‏فکران و تحریفات مغرضان و دشمنان به مبارزه برخیزند و درخت تناور فرهنگ عاشورا را از بیم آسیب‏ها و آفت‏ها مصونیت‏بخشند:
«اذا اظهرت البدع فی امتی فلیظهر العالم علمه فمن لم یفعل فعلیه لعنة الله; (26) آنگاه که بدعت‏ها در امت من بروز کرد، بر عالم است که علم خویش را آشکار کند . و گرنه لعنت‏خدا بر اوست .»
به فرموده امام صادق (ع) «عالمان وارثان انبیاء هستند» پس وظیفه پاسداری از آموزه‏های اهل بیت (ع) به ویژه کربلا و عاشورا بر دوش آنان است:
«فان فینا اهل البیت فی کل خلف عدولا ینفون عنه تحریف الغالین و انتحال المبطلین و تاویل الجاهلین; (27) برای ما اهل بیت در میان هر نسلی، عادلانی است که تحریف افراطیان و دروغ مبطلان و تاویل جاهلان را از او دور می‏سازند .»
در میان عالمان بزرگ، همواره چهره‏هایی عالی‏قدر بوده‏اند که به این مهم همت گماشته‏اند و نگذاشته‏اند، پیرایه‏ها آسیبی جدی بر فرهنگ عاشورا وارد کند . در همین دهه‏های اخیر شخصیت‏های فرزانه‏ای همچون حاجی نوری، حاج شیخ عباس قمی، آیة‏الله بروجردی، امام خمینی، شهید مطهری و رهبر معظم انقلاب را می‏بینیم که پرچم پاسداری از فرهنگ عاشورا، را برافراشته‏اند و مسیر حرکت تکاملی عاشورائیان را هموار ساخته و عالمانه و دلسوزانه، با هشدارهای به‏موقع خود، به آسیب‏شناسی فرهنگ عاشورا پرداخته‏اند و از سر سوز با گوشزد کردن پاره‏ای از کاستی‏ها و انحرافات در مسیر عزاداری خامس آل عبا (ع) به آفت‏زدایی و اصلاح این شجره طیبه همت گماشته‏اند .
با الهام از آنچه آن عزیزان فرهیخته، در گفتار و نوشتار خود، یادآور شده‏اند، می‏توان بحث‏حفاظت و حراست و آسیب‏شناسی فرهنگ عاشورا را در دو بخش «بایدها» و «نبایدها» ی مراسم سوگواری سالار شهیدان تنظیم کرد .
بخش اول: «نبایسته‏های‏» فرهنگ عاشورا
عنوان «نبایسته‏ها» طیفی از مسائل و موضوعاتی را تشکیل می‏دهد که مراسم و محافل سوگواری باید از آنها منزه و مبرا باشند . مرزها و حدودی که باید توسط همگان از شرکت‏کنندگان و آحاد معمولی مردم تا بانیان و دست‏اندرکاران و مدیران و سخنرانان و مرثیه‏سرایان و مرثیه‏خوانان و غیره مراعات گردد و کسی اجازه تخطی از آن را به خود ندهد . این مرزها و خطهای قرمز شرعی - عقلی، پاره‏ای جنبه عملی و رفتاری دارد و پاره‏ای از آنها بیشتر به جنبه‏های نظری و فکری ارتباط پیدا می‏کند .
آنچه در پی می‏آید، گزارشی مختصر از اهم این مرزها است .
1 . ارتکاب گناه و تخلف از شرع
عزاداری و سوگواری در رثای سیدالشهدا (ع) علی‏رغم پنداری که آن را به عصر صفویه نسبت می‏دهد، از ضروریات مذهب اهل بیت (ع) است . طبق روایات متواتری که در صفحات گذشته، به گوشه‏هایی از عناوین آنها اشاره شد، نکوداشت‏حادثه عاشورا و و به گفته امام خمینی (ره) از افضل قربات الی الله شمرده می‏شود . (29) ولی شرط اولیه این عبادت عظیم، پرهیز از محرمات الهی در انجام دادن آن است . مراسم عزاداری چنانچه با کار خلاف شرع و آمیخته با گناه و ارتکاب حرام باشد، نمی‏توان برای آن چندان ارزشی قائل شد . به قول حاج میرزا حسین نوری (ره):
«مستحب هر چند بسیار بزرگ باشد با حرام هر چند در نظر بسیار محقر باشد، نتواند معارضه کند و طاعت الهی را نتوان به وسیله امری که سبب غضب و سخط اوست‏به جای آورد و به آن نزد خداوند تبارک و تعالی، متقرب شد بلکه مورد و محل تمام مستحبات آن فعلی است که به حب ذات جایز و مباح باشد .» (30)
بر اساس مبانی دینی، هدف توجیه‏گر وسیله نیست و تنها با استفاده از روش‏ها و ابزارهای مجاز و مشروع است که اقامه مجالس و مراسم عزاداری عبادت شمرده می‏شود و این محافل را به اهداف والای نهضت کربلا نزدیک می‏کند . «انما یتقبل الله من المتقین .» (مائده/27) آن هنگام که فرزندان آدم قربانی کردند و قربانی یکی پذیرفته و از آن دیگری مردود شد هابیل، در پاسخ قابیل که او را به کشتن تهدید کرده بود، اعلام کرد: همانا «الله‏» از تقواپیشگان و پرهیزکاران می‏پذیرد . این سخنی است که در همه‏جا، ساری و جاری است، از جمله در مراسم حسینی و همچنان‏که به بازرگان گفته می‏شود: «الفقه ثم المتجر» باید تمامی دست‏اندرکاران مجالس عزاداری خامس آل عبا و حسینیه‏ها و هیآت، وظیفه خود بدانند که احکام فقهی و شرعی مربوط به این مجالس را فرا گیرند و دنبال کنند، تا مراسم آنها، دارای آثار ارزشمند معنوی باشد و بوی و عطر سیاست‏حسینی بگیرد . چگونه می‏توان در رثای سیدالشهداء و مصائب جانسوز او، در ماتم نشست ولی مراسم او را با ارتکاب گناه سر پا نگه داشت . در حالی که خود آن حضرت، هدف از قیام خود را با فرزدق اینگونه در میان می‏گذارد:
«یا فرزدق، ان هؤلاء قوم لزموا طاعة الشیطان و ترکوا طاعة الرحمان، و اظهروا الفساد فی الارض و ابطلوا الحدود و شربوا الخمور و استاثروا فی اموال الفقراء و المساکین و انا اولی من قام بنصرة دین الله و اعزاز شرعه و الجهاد فی سبیل الله تکون کلمة الله هی العلیا; (31) امویان پیروی شیطان را برگزیده و طاعت رحمان را رها کردند . در زمین به رواج فساد پرداخته، حدود را باطل و شراب می‏نوشند و اموال فقرا و مساکین را به یغما می‏برند و من از هر کس دیگر سزاوار ترم که به یاری دین و عزت‏بخشی شرع و جهاد در راه خدا قیام کنم تا «کلمة الله‏» سرفراز و برافراشته شود .»
وقتی روح قیام حسینی، مبارزه با طاعت‏شیطان و فساد و گناه و چپاول دارائی مستمندان است، چگونه می‏تواند مجالس نکوداشت آن قیام، همراه با پیروی شیطان و تخلف از مقررات شرع و دین باشد; حال اگر مجالس سالار شهیدان با اموال نامشروع بر پا شود، و هزینه‏های آن از طریق ربا، اجحاف به مردم، غصب اموال دیگران، رشوه، کم‏کاری، تضییع حقوق، نپرداختن خمس و زکات و حقوق شرعیه، تامین گردد، اگر از طریق یغما بردن اموال عمومی و چپاول بیت‏المال، خیمه حسینی برافراشته گردد، آیا می‏تواند وسیله تقرب الی الله باشد؟
اگر مرثیه‏خوانان، از غنا و شیوه‏های لهوی در مراسم عزاداری بهره جویند و به اسم سبک جدید و نوآوری، به سراغ سبکهای نا مشروع بروند، چگونه می‏تواند طاعت محسوب شود؟ در حالی که به گفته شیخ انصاری (ره) ادله مشروعیت استحباب مرثیه‏سرایی و گریاندن، نمی‏تواند مجوز ارتکاب غنا و لهو باشد و در برابر محرمات قرار گیرد . ادله مستحبات چیزی را مستحب می‏شمرد که از راه مباح و مشروع تحقق یابد و فی نفسه، محرم نباشد اما هرگاه پای گناه و خلاف شرع به میان آمد، استحباب آن کار نیز نفی خواهد شد . (32)
طبق این معیار است که بر اساس مبانی فقهی، اگر صدای بلندگوی مجالس، مزاحمت‏برای دیگران فراهم آورد، اگر عزاداری به گونه‏ای باشد که ضرر جسمی قابل ملاحظه‏ای برای فرد داشته باشد و اگر گویندگان و سخنرانان و مرثیه‏سرایان و خوانندگان، به جعل اکاذیب بپردازند و بدون نقل از منابع معتبر تاریخی و مقتل قابل قبول، به قصه‏پردازی مشغول شوند و به هدف جلب مستمع و راضی نگه داشتن مخاطب و پر کردن مجلس، و کسب درآمد و شهرت به هر شیوه و روش و سخنی متشبث‏شوند، در این قبیل موارد چگونه می‏توان مشروعیت این اعمال را امضا کرد، تا چه رسد به پذیرش استحباب و مقرب بودن آنها؟
آیا وظیفه و تکلیف شرعی گروه‏های گرداننده و برپاکننده محافل حسینی آن نیست که به متون معتبر و مستندهای صحیح مراجعه کنند، سطح معلومات و اطلاعات خود از مقاتل را بالا ببرند و با تحقیق و تتبع، به این حرفه مقدس و ارزشمند که پاداشی جز بهشت ندارد، مشغول شوند و آن را وسیله کسب مال و آبرو قرار ندهند؟ آیا این وظیفه مدیران فرهنگی جامعه و سیاست گذاران کلان در این بخش نیست که با توجه به بعد تاثیرگذاری و اهمیتی که مجالس سوگواری دارد، در جهت‏سامان‏دهی ناهنجاری‏هایی که ذکر شد یا وجود دارد، اقداماتی انجام دهند؟ به نظر می‏رسد: همچنان‏که در سایر رشته‏های هنری و فرهنگی، دست‏اندرکاران و تولید کنندگان این آثار آموزش کافی می‏بینند، می‏توان مراکزی آموزشی فراهم آورد تا افراد دست‏اندرکار همچون شاعران و مداحان و نویسندگان و روضه‏خوانان و ... به طور تخصصی اطلاعات لازم در این بخش را فرا گیرند و با استفاده از آموزش زبان عربی و تاریخ صدر اسلام و حادثه کربلا و مقتل‏های مختلف و همچنین احکام فقهی مرتبط با عزاداری و احادیث و روایات این باب و مطالب هنری و اخلاقی لازم برای این رشته‏ها، به هر چه بهتر و با شکوه‏تر برگزار شدن مجالس عزاداری خامس آل عبا (ع) طبق شرع کمک کنند . خود، عاشورا را بشناسند تا بتوانند به دیگران آن را بهتر معرفی کنند .
حاج میرزا حسین نوری (ره) (م‏1320ه ق) بیش از یک قرن پیش با دلی سوخته وارد عرصه این جهاد بزرگ علمی شد و به مبارزه با نقل اکاذیب و مطالب بی‏پایه و اساس و غلوآلود پرداخت و بی‏اعتباری کتبی همچون اسرار الشهادة و مفتاح الجنان را به اثبات رسانید و وظیفه روضه‏خوانان را این دانست که نه تنها مستند نقل خود را بگویند بلکه نباید به مجرد دیدن خبری و حکایتی در یک کتاب به آن قناعت کنند . (33) او با بیان پاره‏ای از نمونه‏های دروغ از مصیبت‏ها و قصه‏ها نوشت:
«الحق جای گریستن است اما نه بر این مصیبت‏بی‏اصل، بلکه در گفتن چنین دروغ واضح و افترا بر امام (ع) در بالای منبر و نهی نکردن آنان که متمکنند از نهی کردن .» (34)
حاج نوری از کذب خبرهای مبالغه‏آمیزی همچون ششصدهزار سوار و پانصد هزار پیاده اعلام کردن لشگر دشمن و تعداد مقتولین به دست‏سیدالشهدا (ع) را سیصد هزار و به دست ابی‏الفضل (ع) را بیست و پنج هزار شمردن و روز عاشورا را هفتاد ساعت دانستن، پرده برداشت و به روضه‏خوانانی که بنای درستکاری دارند، توصیه کرد: از اساتید اهل فن جویا شوند و به اغوای شیطان، رسم تازه گویی نگذارند و از هر کتابی هر چند جنگ المزخرفات، نقل نکنند . (35)
2 . سست کردن پایه‏های اجتماعی مذهب و دین
یکی دیگر از «نبایسته‏های رفتاری‏» در مراسم عزاداری، پرداختن به کارهایی است که پایه‏های اجتماعی مذهب را سست و تضعیف می‏کند و آموزه‏های دینی را در چشمان دوست و دشمن موهون و لرزان جلوه می‏دهد . یکی از مرزهای فقهی سوگواری برای سالار شهیدان (ع) همین است که موجب وهن مذهب نشود . (36) رفتارهای موهون ممکن است، با صرف نظر از وهن‏انگیز بودن، خود، فی نفسه، نیز حرام باشند و ممکن است‏خودشان، بدون توجه به وهن‏انگیزی آنها، مباح و روا باشند . در هر حال وقتی شیوه سوگواری و مطالب ارائه شده توسط گویندگان و مضامین القاء شده توسط مرثیه‏خوانان، به گونه‏ای بود که موجب تحقیر دین و مذهب شد و آموزه‏های دینی را غیرعقلانی و بی‏پایه و اساس معرفی کرد، باید با حساسیت کامل از این امور اجتناب کرد . به قول حاجی نوری وقتی سخنران هر قصه و مطلب دروغ و راستی را با هم آمیخت و هر خبر بی‏پایه و اساس را بدون مراجعه به اسناد معتبر نقل کرد یا از خود بافت، علاوه بر گناه و حرامی که مرتکب شده سبب وهن مذهب و افتضاح ملت گردیده است، گسترش این منکر بزرگ بدانجا می‏انجامد که در کتب خود بنویسند: شیعه بیت کذب است . (37) به گفته شهید قاضی طباطبایی; یکی از مضرات این کار، هر چند از روی محبت نسبت‏به سیدالشهدا باشد، آن است که دشمنان تشیع به خصوص وهابی‏مسلک‏ها، اصل تاریخ کربلا را به آن دروغها ضمیمه کرده و اساس صحیح را قیاس به آن ناصحیحها کرده و انکار می‏کنند، چنانچه ابن‏تیمیه حرانی حنبلی، با کمال بی‏حیایی اصل تاریخ و حادثه کربلا را انکار کرده و ادعا کرده سر مبارک سیدالشهدا (ع) را به شام نبرده‏اند و از خاندان آن حضرت کسی را اسیر نکرده‏اند . (38)
اگر مصلحانی چون حاجی نوری، یک‏صد سال پیش به موضوع وهن مذهب توجه کردند و همگان به ویژه عالمان را به مبارزه با برخی پدیده‏های عزاداری که موجب وهن مذهب می‏شود، دعوت نمودند، در زمان حاضر که سطح علمی و آگاهی افکار عمومی مردم، به ویژه جوانان و دانشجویان، ارتقاء یافته است و درا ین عصر، که عصر ارتباطات نام گرفته و فن‏آوری اطلاعات بشر را قادر کرده، در زمانی بسیار اندک با استفاده از شیوه‏های نوین رسانه‏ای و نرم‏افزاری هر پیامی را به دورترین نقاط زمین بفرستد، در چنین زمانی، هرگاه مطلبی بی‏پایه گفته یا نوشته شود، یا رفتاری ناصحیح و نامعقول از گروهی سر زند یا شعار و رثایی غلوآلود و شرک‏آمیز سرداده و خوانده شود، فورا این قبیل شعار، گفتار، نوشتار و رفتار به سراسر عالم مخابره می‏شود و زمینه را برای دشمنانی که مترصد ضربه زدن و ایراد اتهام بر مذهب اهل بیت (ع) و مسلمانان می‏باشند، فراهم می‏آورد و در نتیجه خسارات جبران ناپذیری را بر جای خواهد گذاشت که با اساس پیام عاشورا ناسازگار است .
به ویژه در حال حاضر که در پی وقوع انقلاب اسلامی، فرهنگ عاشورا، توان نیرومند خویش را در صحنه بین‏المللی در مبارزه با قدرتهای شیطانی و افشای چهره واقعی استکبار جهانی به اثبات رسانیده است و آنان که منافع خود را با پیام حسین (ع) در خطر می‏بینند، آماده‏اند با هر بهانه‏ای سیل خروشان امواج تبلیغی خود را گسیل دارند و افکار عمومی جهانیان، به ویژه جوانان آرمان‏گرای مسلمان و حق‏طلب را که اکنون در بسیاری از مناطق حساس همچون لبنان و فلسطین به سوی اهداف حسین (ع) جلب شده است، منحرف کنند و آنان را از دنبال کردن سیره و روش حسین (ع) مایوس گردانند . بر اساس همین هوشمندی و زمان‏شناسی است که فقیهان بزرگی همچون امام خمینی (ره) عزاداری موهن مذهب را ناروا دانسته و تحریم کردند . معمار جمهوری اسلامی با آنکه معتقد بودند عاشورا با همان سنت‏های سابق باقی باشد و دسته‏جات سینه زنی و نوحه خوانی به همان قوت خودش باشد و سینه زنی و نوحه خوانی‏ها را رمز پیروزی ملت می‏شمرد و هشدار می‏داد که قلمفرساها، با اسامی مختلف، شما را از این مسیر منحرف نکنند . با این همه نسبت‏به جهات غیر شرعی عزاداری حساس بود و می‏فرمود:
«ما و هیچ‏یک از دینداران نمی‏گوئیم که با این اسم هر کس، هر کاری می‏کند خوبست .» (39)
در همین ارتباط، از کارهای ناروایی که بسیاری از اوقات وهن مذهب را نیز در پی دارد و پرهیز از آن ضروری است . رقابت‏های ناسالمی است که گاهی میان دسته‏جات عزاداری و هیئت‏های مذهبی بروز می‏کند و موجب دودستگی و پراکندگی می‏گردد، چشم و هم چشمی در محافل سوگواری و عاشورائیان سم مهلک و کشنده‏ای است که اهداف عزاداری را زیر سؤال می‏برد و جوانان عاشق ابی‏عبدالله (ع) را دلسرد می‏کند . میرزای نائینی (ره) فقیه بزرگ عصر مشروطیت، در پاسخ استفتائی که از اهالی بصره و اطراف آن در باره به راه انداختن دسته‏جات و مواکب عزاداری به ایشان رسیده بود، می‏نویسد:
«بیرون آمدن دسته‏ها در کوچه و خیابانها، از آشکارترین مصادیق عزاداری و رسانیدن پیام حسینی به دور و نزدیک است و اشکالی ندارد .»
ولی در ادامه تاکید می‏کند:
«لکن اللازم تنزیه هذا الشعار العظیم عما لایلیق بعبادة مثله من غناء او استعمال الات اللهو و التدافع فی التقدم و التاخر بین اهل محلتین و نحو ذلک و لو اتفق شی‏ء من ذلک فذلک الحرام الواقع فی البین هو المحرم و لا تسری حرمته الی مواکب العزاء; (40) لیکن لازم است، این شعار بزرگ از هر کار ناپسند که شایسته برای چنین عبادتی نیست، پاک باشد . از خوانندگی حرام و به کارگیری ابزار لهو و رقابت دسته‏جات در جلو و عقب افتادن از یکدیگر و نزاع بین دو محله و مانند آن باید پرهیز شود، اگر این قبیل اتفاقات و کارهای ناپسندی رخ دهد، حرام است، هر چند حرام بودن آن به حرکت دسته برای عزاداری سرایت نمی‏کند .»
این پاسخ که در 5 ربیع الاول 1345ه ق تحریر شده، توسط ده نفر از فقهاء بزرگ همچون حضرات آیات حکیم، خویی و کاشف الغطاء نیز مورد تایید قرار گرفته است .
3 . تحریف لفظی و معنوی عاشورا
از سر فصل‏های مهم نبایدهای عاشورا که در بحث آسیب‏شناسی، مهمترین بخش را تشکیل می‏دهد و به ابعاد مختلف فکری و نظری و اعتقادی عاشورا مربوط می‏شود شناخت تحریفات عاشورا و اطلاع‏رسانی نسبت‏به آن است . اهمیت این بخش از آن رو است که به اندیشه عاشورا و ابعاد سازنده آن پیوند می‏خورد و تاثیری ژرف در سرنوشت‏حال و آینده جامعه دارد .
شخصیت فرهیخته و زمان‏شناسی که با دقت‏بر روی واژه «تحریف‏» بر این آسیب انگشت نهاد و ابعاد آن را تشخیص داد و معرفی کرد، شهید آیت‏الله مطهری (ره) است . از نگاه وی که به پیشتازی حاجی نوری در این موضوع تاکید دارد، اگر کاری کنند که یک جمله یا نامه یا شعر مثلا، آن مقصودی را که باید بفهماند، نفهماند و مقصود دیگری را بفهماند، این تحریف است .
البته تحریف همچنان‏که در یک سخن عادی ممکن است رخ دهد، می‏تواند در یک موضوع بزرگ اجتماعی رخنه کند، تحریف هر چند، نباید بشود و محکوم است ولی اگر در سخن عادی باشد، خطرناک نیست، چون به حیات و سعادت اجتماع ضربه نمی‏زند و در مسیر اجتماعی انحراف ایجاد نمی‏کند . ولی اگر یک موضوع اجتماعی بزرگ تحریف شود، مثلا تحریف کردن شخصیتها، آنان که قولشان، عمل و خلقشان برای مردم نمونه و حجت است، خیلی خطرناک است . حادثه کربلا، حادثه‏ای بزرگ است که در تربیت و خلق و خوی ما اثر جدی دارد . حادثه‏ای که میلیون‏ها نفر و قهرا میلیون‏ها ساعت‏برای آن صرف می‏شود و مبالغ هنگفتی هزینه مادی آن می‏گردد، تحریف در چنین حادثه‏ای ضررهای جبران‏ناپذیر دارد .
در باره عوامل تحریف، استاد مطهری (ره) از دو عامل: اغراض دشمنان و تمایل بشر به اسطوره سازی به عنوان عوامل عمومی تحریف تاریخ که اختصاص به حادثه عاشورا ندارد، یاد می‏کند، پس از آن عامل سومی به عنوان عامل خاص که تنها مربوط به حادثه کربلاست‏یاد می‏کند، عاملی که موجب گشت استفاده از هر وسیله و ابزار هر چند نامقدس تجویز شود . برای رسیدن به هدفی مقدس عده‏ای گفتند: گریستن بر امام‏حسین (ع) هدفی مقدس و منزه است و برای رسیدن و انجام دادن آن، هر کاری مجاز و رواست، در نتیجه افرادی در این قضیه دست‏به جعل و تحریف زدند . (41)
سرفصل مهم دیگر در سخن شهید مطهری (ره) در ارتباط با تحریف عاشورا، بحث انواع تحریف است . او تحریف را به دو گونه لفظی و معنوی تقسیم می‏کند . تحریف لفظی، عوض کردن ظاهر یک چیز است، تصرف در ظاهر گفتار و سخن دیگران و کم و زیاد کردن آن، تحریف لفظی است . تمامی قصه‏ها و حکایات بی‏پایه و اساس که در باره حادثه کربلا گفته شده و در نقل‏های تاریخی غیر معتبر انعکاس یافته و در کتاب لؤلؤ و مرجان حاج میرزا حسین نوری (ره) به آن اشاره شده، از مصادیق تحریف لفظی عاشورا شمرده می‏شود . اما تحریف معنوی که صد بار خطرناک‏تر از تحریف لفظی است آن است که مثلا یک جمله، بدون کم و زیاد کردن الفاظ آن، به گونه‏ای تفسیر و توجیه شود که درست‏بر خلاف و ضد معنای واقعی آن باشد . نمونه این تحریف را نسبت‏به روایت پیامبر اسلام (ص) «یا عمار تقتلک الفئة الباغیة; ای عمار گروهی باغی و سرکش تو را می‏کشند» ، شاهدیم . در جنگ صفین وقتی عمار به دست لشگر معاویه به قتل رسید، یک‏مرتبه فریاد از همه جا بلند شد که معاویه و یارانش باطل و سرکش‏اند، چون قاتل عمار می‏باشند . اینجا بود که معاویه دست‏به تحریف معنوی روایت زد و اعلام کرد: ما کشنده عمار نیستیم، عمار را علی (ع) کشت که او را به صفین آورد و موجب کشتنش را فراهم کرد . تحریف معنوی یک حادثه تاریخی به این است که علل و انگیزه‏ها یا اهداف آن به گونه‏ای بیان و تفسیر شود که بر خلاف اصل آن باشد .
تحریف‏های معنوی حادثه عاشورا
حماسه کربلا، از یک سو علل و عواملی دارد و از سوی دیگر اهداف و اغراض عالی، که این علل و اهداف گرفتار تحریف، گردیده‏اند، عده‏ای عالمانه یا جاهلانه، عامدانه یا غافلانه، نهضت‏حسینی را به گونه‏ای تفسیر کرده‏اند که یا علل و عوامل پیدایش این رخداد را دستخوش تغییر می‏کند و آن را دگرگونه جلوه می‏دهد یا اهداف آن را به گونه‏ای معرفی می‏کند که با اهداف واقعی آن و متون تاریخی مستند و پژوهش‏های عمیق علمی ناسازگار است . آنچه در پی می‏آید، گزارش‏گونه‏ای از این تحریفات است .
الف . عاشورا، کفاره گناهان مردم
از جمله تحریفات معنوی که هدف اصلی قیام اباعبدالله (ع) را وارونه جلوه می‏دهد، پنداری است که بسیاری از افراد قشری و شاید مقدس دارند و می‏گویند: امام‏حسین (ع) برای بخشش گناهان شیعیان خود کشته شد . اینان با تشبث‏به روایاتی که فضیلت گریستن بر سیدالشهدا (ع) را بر می‏شمرد و تشویق و ترغیب به عزاداری می‏کند و پاداش آن را آمرزش گناهان و ورود به هشت‏برین می‏داند، (42) تمامی اهداف حسینی را به یکباره فراموش می‏کنند و نوعی اباحه‏گری و روایی گناه را ترویج می‏کنند . شبیه آنچه در اندیشه مسیحیت راه یافته است که مسیح (ع) را فادی لقب می‏دهند و به دار آویخته شدن او را ، کفاره معاصی امت او می‏پندارند . (43)
خطر این تحریف آن است که نه تنها قیام حسینی، کالبدی می‏شود، بی‏روح و بی‏خاصیت، بلکه وسیله و ابزاری می‏گردد، در دست کسانی که صددرصد در برابر اهداف حسینی قرار گرفته‏اند . این تحریف هدف امام حسین را دقیقا وارونه و بر عکس می‏کند . اگر هدف از حماسه کربلا، اطاعت‏الله و عصیان شیطان و اقامه ارزشهای دینی بود، در این تفسیر، کاملا، این اهداف منسوخ می‏شود وجای آن را صرف گریستن و اقامه محافل عزاداری، بدون ذکر معارف دینی و احکام شرعی، می‏گیرد . در این تحریف، عاشورا، می‏تواند ابزاری گردد در دستان افرادی که از نظر شخصیت و چهره واقعی، تفاوتی با امویان و قتله امام‏حسین (ع) ندارند، کسانی که اگر در محرم 61هجری بودند، چه بسا در لشگر عمر سعد قرار می‏گرفتند .
در برابر این تحریف وظیفه عالمان آگاه و متعهد آن است که با مستند سازی دقیق و استفاده از کلمات امام‏حسین (ع) و اهل بیت (ع) و سیره و رفتار ایشان و اصحاب و یارانشان، بی‏اساسی این تحریف برداشت‏گونه را برای عموم مردم آشکار گردانند .
ب . عاشورا، تکلیف خصوصی امام‏حسین (ع)
تحریف دیگری که چه بسا در قالب برداشتی علمی از حماسه خونبار کربلا، ممکن است جلوه کند، به علل و عوامل رخداد نینوا می‏پردازد و آن را وظیفه شرعی و تکلیف خصوصی سیدالشهدا (ع) معرفی می‏کند . طبق این برداشت مقتضای روایات آن است که حادثه کربلا را، قضیه‏ای بدانیم که از ابتدای خلقت رقم خورده بوده و این تکلیف امام‏حسین (ع) بود که بر اساس همان فرمان ازلی الهی عمل و خود را قربانی و فدا کند . در این رابطه، سخن آن حضرت خطاب به ابن‏عباس و ابن‏زبیر: «ان رسول الله (ص) قد امرنی بامر و انا ماض فیه; پیامبر (ص) مرا مامور به فرمانی کرده که به دنبال آن می‏باشم‏» و سخن ایشان به محمد حنفیه «اتانی رسول الله (ص) بعد ما فارقتک فقال: یا حسین اخرج فان الله قد شاء ان یراک قتیلا; (44) پیامبر (ص) را مشاهده کردم که به من فرمان خروج داد، چون خداوند می‏خواهد مرا کشته ببینید» ، می‏تواند مستند این برداشت قرار گیرد . همچنین روایات فراوانی که نشان می‏دهد، پیامبران و اولیای الهی همچون: نوح، ابراهیم، ذکریا، عیسی، یوشع بن نون و پیامبر خاتم (ص) از وقوع قتل امام‏حسین (ع) توسط جبرئیل خبر داشته و به دیگران نیز اطلاع داده بوده‏اند گویا حادثه کربلا، حادثه‏ای خاص و مخصوص فرزند رسول خاتم (ص) بوده که از ازل رقم خورده است و امام‏حسین (ع) چاره‏ای جز انجام دادن آن را نداشته است .
این برداشت‏به ظاهر علمی و مستند، تحریفی ماهرانه است که به قول شهید مطهری (ره)، حادثه کربلا را از نظر اثر مفید داشتن عقیم می‏کند . وقتی گفته شد دستور خصوصی، این حادثه از مکتب بودن و قابل پیروی بودن، بیرون رانده شده و نشان داده شده در برابر ظلم و ستم و فساد و تباهی، اسلام دستور عمومی ندارد، تنها تکلیف خصوصی امام‏حسین (ع) بوده است که در برابر این ناهنجاری‏ها بایستد و جان فدا کند . (45) خطر این تحریف خطرناک آن است که قیام حسین (ع) را از اسوه بودن می‏اندازد و نیروی حرکت و الگوی قیام را از ملل عالم که می‏خواهند از یوغ استبداد و ظلم و استکبار و جهالت رهایی یابند و به حق و عدالت و پاکی روی آورند، می‏گیرد .
منقولات تاریخی و روایات مستند این برداشت، که فرمان پیامبر (ص) را به امام‏حسین (ع) منعکس می‏کند و از مطلع بودن اولیای بزرگ الهی از جریان کربلا خبر می‏دهد منافات با این حقیقت ندارد که سیدالشهدا (ع) به عنوان امام معصوم; که سیره و روش او سنت است و حجت و قابل تمسک، پیروان و عاشقان او نیز، همچون خود او موظفند در برابر بی‏عدالتی و اسلام زدایی امویان هر زمان، بایستند و از حریم دین الهی و حقوق انسانی دفاع کنند . امام‏خمینی (ره) در همین زمینه می‏فرماید:
«حضرت سیدالشهدا، سلام الله علیه، به همه آموخت که در مقابل ستم، در مقابل حکومت جائر چه باید کرد .»
و می‏فرماید:
«عمل امام‏حسین، سلام الله علیه، دستور است‏برای همه، «کل یوم عاشورا و کل ارض کربلا .» (46)
ج . عاشورا و تحریف‏های نو
نکته درخور اهمیت، در بحث آسیب‏شناسی وقایع و فرهنگ‏ها، آن است که با گذشت زمان و سپری شدن شرایط فرهنگی و سیاسی جامعه، تحریف‏ها نیز دگرگون شده و رنگ عوض می‏کند چنین نیست که تحریفی تا ابد بماند، تحریف پرده و پوششی است که با آشکار شدن حقیقت، رخ در نقاب کشیده و همچون کف روی آب، نابود و مضمحل می‏گردد .
«کذلک یضرب الله الحق و الباطل، فاما الزبد فیذهب جفاء و اما ما ینفع الناس فیمکث فی الارض ...» (رعد/17). .
اما رفتن و اضمحلال مصداقی از مصادیق تحریف، بدان معنا نیست که خطر تحریف به کلی از میان رفته باشد، بلکه عمر گونه‏ای از تحریف به سر می‏آید و گونه‏ای دیگر که چه بسا پیچیده‏تر است، قارچ‏گونه سر از زمین بر می‏آورد و مانع نورافشانی حقیقت‏یک واقعه یا مکتب می‏شود .
با این مقدمه، در بررسی تحریف‏های معنوی عاشورا، باید اذعان کرد، دو تحریف پیش‏گفته، تحریفهایی بود که در دهه‏های گذشته و پیش از انقلاب اسلامی، جولانگاه زیادی داشتند و با طلوع خورشید انقلاب و روشنگری حقایق توسط رهبر کبیر انقلاب و فرزانگانی چون شهید مطهری، تا حدودی، زوایای پنهان آن تحریف و آسیب‏ها پدیدار گشت، هر چند خطر آنها را نمی‏توان صددرصد منتفی شمرد و امکان بروز آنها با شیوه‏ها و قرائت‏هایی نوین وجود دارد . ولی در این سالهای اخیر، در گوشه و کنار، از گفتار و نوشتار پاره‏ای محافل و نشریات، زمزمه‏هایی به گوش می‏رسد که از تکوین نطفه‏هایی نو از تحریفات جدید خبر می‏دهد . امروزه با ادبیاتی متفاوت و گویش‏هایی نوین، مطالبی پیرامون فرهنگ عاشورا بیان می‏شود که می‏تواند نشانگر برخی بیماری‏ها باشد . پیش از این در مقاله «پیوند دین و سیاست در گفتمان عاشورا» ، گوشه‏هایی از این آسیب‏ها که در قالب برداشت جدید از فرهنگ عاشورا و تغییر برداشت‏سیاسی از آن، ارائه می‏شد، بررسی شد . (47) در اینجا به طور فشرده و گذرا، به نشانه‏هایی دیگر که عمدتا بر محور تضعیف پایگاه اجتماعی فرهنگ عاشورا و ابعاد سازنده آن متمرکز است و در مقام تقدس‏زدایی از عاشورا و خشونت‏زا معرفی کردن فرهنگ آن می‏باشد، می‏توان اشاره نمود و تجزیه و تحلیل عمیق آن را به فرصتی دیگر واگذار کرد .
اینکه اخیرا برخی افراد، عزاداری امام‏حسین (ع) را ادامه آیین سوگ سیاوش بر اساس اساطیر ایران باستان می‏شمرند که مردم تا پیش از دوره صفویه برای نه گفتن به حکومت، به آن می‏پرداختند و با از بین رفتن آیین سیاوش و جایگزینی عزاداری امام‏حسین (ع) این آیین‏ها در خدمت‏حکومت قرار گرفت، اینکه میان امام‏حسین (ع) با تراژدی‏های افسانه‏ای همچون آنتیگونه، تامس موروجان پروکتور مقایسه می‏شود و با این مقایسه، تراژیک بودن عاشورا القاء می‏گردد، اینکه می‏گویند: «امروزه دیگر از دشمنان و کشندگان امام‏حسین (ع) خبری نیست و هنوز هم از داستان حسین استفاده کردن و عنصر انتقام، عنصر کینه‏توزی و عنصر خشونت و خونریزی را زنده نگه داشتن و از طریق تحریک عواطف، دشمنان موهوم و غیر موهوم تراشیدن و این حادثه را خرج آن امور کردن، شایسته نیست .» اینکه القاء می‏شود «پیامبر (ص) در بدر و حنین شمشیر زد و کربلا پیامدهای همان جنگ‏ها بود و خشونت فرزند خشونت است و درخت‏خشونت میوه‏هایی جز خشونت‏به بار نمی‏آورد» اینکه; فرهنگ شهادت خشونت آفرین شمرده می‏شود، اینکه پیشنهاد تغییر زیارتنامه امام‏حسین (ع) و جایگزینی «آزادی‏» به جای «اشهد انک قد اقمت الصلوة و اتیت الزکوة و امرت بالمعروف و نهیت عن المنکر» داده می‏شود، اینکه، برای قرنها بزرگداشت قیام عاشورا، حاصلی جز تاثر و حزن ارزیابی نمی‏شود، و مواردی از این قبیل، نشانه‏هایی از این واقعیت است که جامعیت و تقدس فرهنگ عاشورا، در قالب مطالبی به ظاهر زیبا و فریبا، با آسیب‏هایی جدید و پیچیده مواجه است و مواجهه و دفع این آسیب‏ها، نیازمند تبیین مکتب عاشورا با ژرف‏اندیشی و نکته‏سنجی همه‏جانبه است .
نتیجه القائاتی نظیر القائات بالا، بی‏خاصیت کردن فرهنگ عاشورا و ربودن این مکتب سازنده از دست ملتهای ستمدیده است . آیا به راستی عاشورا جنبه‏های اساطیری و افسانه‏ای دارد که با اسطوره افسانه سیاوش و غیره مقایسه شود؟ در حالی که از شگفتی‏های حماسه کربلا آن است که تمامی خصوصیات و ویژگیهای آن حادثه، با ذکر جزئی‏ترین مسائل، در سینه تاریخ مضبوط است و متون تاریخی و روایی مستند، به طور دقیق، این واقعیت را گزارش می‏کنند، البته ممکن است در برخی نوشته‏جات غیر معتبر مطالبی مبالغه‏آمیز و اغراقی مطرح شده باشد که جنبه اسطوره‏ای داشته باشد ولی این دلیل نمی‏شود که این سند مقدس و این حادثه مستند معتبر را اسطوره بخوانیم یا با افسانه‏ها مقایسه کنیم . به قول شهید مطهری، ما وظیفه داریم آن را از چنگ افسانه سازها بیرون آوریم . (48) نه اینکه به این تحریف دامن بزنیم .
آیین عزاداری سید مظلومان (ع) چنانچه در صفحات پیشین گذشت، چه ربطی به آیین سوگ سیاوش دارد؟ در حالی که این آیین از زمان ائمه اطهار (ع) و از همان روز عاشورا، معماری شد، برای آنکه عاشورا، به عنوان یک مکتب زنده بماند و خون ثارالله در کالبد جوامع به جریان افتد و به آنها حیات طیبه و زندگی شرافتمندانه هدیه کند . عاشورا ، توسط ولی مطلق الهی و عبد صالح و انسان کامل و معصومی چون سیدالشهداء (ع) و نه یک موجود اساطیری آفریده شد، برای آنکه شاخص حرکت تعالی بشر باشد و با انگشت اشاره‏اش، سمت و سوی زندگی را نشان دهد . عاشورا، دو چهره دارد، همچنان‏که در آن رحمت، رافت و عشق به همه خوبی‏ها و زیبایی‏ها موج می‏زند، چهره دیگر آن زشتی و شیطنت و فساد و تباهی است و انسان عاشورایی همچنان‏که درود و سلام و عاطفه خود را نثار چهره رافت و رحمت آن می‏کند، نمی‏تواند از لعن و نفرین نسبت‏به قاتلان و کشندگان امام‏حسین (ع) که چهره دیگر کربلا را ترسیم کردند غافل باشد . شیعه تولی و تبری را یک جا دارد و از هیچ‏یک از این دو، به بهانه دیگری غافل نمی‏شود . امروزه هر چند کشندگان امام‏حسین (ع) جز نام ننگ، چیزی برای خود باقی نگذاشته‏اند، ولی نمی‏توان منکر ادامه حیات اندیشه و خط و فکر امویان بود و تا زمانی که این فکر و اندیشه زنده است، ذکر و یاد سیدالشهدا (ع) و لعن و نفرین بر قاتلان او تداوم می‏یابد، از این رو است که در دعای ندبه می‏خوانیم: «این الطالب بدم المقتول بکربلا» .
اسلام، هم جاذبه، هم دافعه دارد، نمی‏توان با نام مبارزه با خشونت و رواج تساهل و تسامح و آموزه‏های پلورالیستی، منکر حق و باطل شد و این دو صف را از یکدیگر متمایز نساخت . اسلام بدون برائت از کفر و الحاد و نفاق و لعن و نفرین بر شیطان و طاغوت و ظالم و مستکبر، اسلام نیست . تولی و تبری و خودی و غیر خودی از مباحث عمیق قرآنی است:
«لا تجد قوما یؤمنون بالله و الیوم الاخر یوادون من حاد الله و رسوله و لو کانوا اباءهم او ابناءهم او اخوانهم او عشیرتهم ... اولئک حزب‏الله; (مجادله/22) نمی‏یابی مؤمنان به خدا و قیامت را که دوستان کسانی باشند که مخالفت‏با خدا و رسول او می‏کنند، هر چند پدران یا فرزندان یا برادران یا خویشاوندان آنان باشند . اینها حزب خدایند .»
از این رو است که بر طبق روایات اهل بیت (ع) همچنان‏که سلام بر امام حسین (ع) عبادت است و فضیلت فراوانی دارد، لعن و نفرین بر قاتلان او نیز عبادت است و ثواب زیادی دارد .
امام رضا (ع) به ریان بن شبیب فرمود:
«یابن شبیب ان سرک ان تسکن الغرف المبنیة فی الجنة مع النبی و اله فالعن قتلة الحسین (ع) ; (49) ای فرزند شبیب، اگر خشنود می‏شوی که در غرفه‏های بهشتی، در جوار پیامبر و آل او سکنی گزینی، قاتلان امام حسین (ع) را نفرین کن .»
لذا کمتر زیارتی از زیارات امام‏حسین (ع) را می‏توان سراغ گرفت که در کنار سلام بر او و یارانش، لعن بر قاتلان آنها ذکر نشده باشد، با وجود آنکه این زیارات از امامان معصوم (ع) و اهل بیت (ع) و در متون معتبر نقل شده و بسیاری از آنها از جهت‏سند نیز به هیچ وجه قابل خدشه نمی‏باشد .
بخش دوم: بایسته‏های فرهنگ عاشورا
توجه و حرکت‏به سمت و سوی اهداف عالیه مکتب عاشورا و آموزه‏های آن و غافل نشدن از علل و انگیزه‏های قیام سالار شهیدان (ع)، از جمله موضوعاتی است که در حیطه مباحث آسیب‏شناسی فرهنگ عاشورا مورد تجزیه و تحلیل قرار می‏گیرد . اینکه آیا محافل سوگواری و مراسم عزاداری کنونی تا چه اندازه در مسیر آن اهداف قرار دارند و از این بعد از چه ضعفها و کاستی‏هایی رنج می‏برند که نیازمند ترمیم است، پرسشی است که پاسخ آن نیازمند تامل جدی است . اهداف عاشورا را باید ترسیم و تعیین کرد، آنگاه آیین نکوداشت کنونی را با آن سنجید و حدود انطباق با آن اهداف را به دست آورد .
علل و انگیزه‏های حماسه کربلا را می‏توان در سه محور عمده طبقه بندی کرد:
1 . احیای ارزشهای انسانی و اخلاقی
2 . احیای ارزشهای دینی و اسلامی
3 . احیای ارزشهای عرفانی و معنوی .
بررسی و تحلیل فشرده این سه محور را پی می‏گیریم تا میزان انطباق آنچه در مراسم عزاداری اکنون هست‏با آنچه باید باشد مشخص گردد .
1 . احیای ارزشهای انسانی - اخلاقی
منظور از ارزشهای انسانی - اخلاقی، گروهی از خصلت‏ها و محاسن اخلاقی است که به حکم عقل عملی هر انسانی ملزم به رعایت آنهاست . هر انسانی با صرف نظر از عقیده و مذهب و اندیشه باید نسبت‏به آنها حساس باشد . خصلت‏هایی که تمامی انسانها، در هر سرزمین زیست کنند و در هر زمانی به سربرند، آن را بزرگ می‏شمارند و زبان به مدح و ثنای کسانی که آنها را مراعات می‏کنند و برای احیاء و توسعه آنها می‏کوشند، گشوده و آنان را که چنین ارزشهایی را له می‏کنند، مورد نکوهش و شماتت قرار می‏دهند . عدالت‏طلبی، حریت و آزادگی، حق‏جویی، عزت‏خواهی و ذلت‏گریزی، از جمله این خصلت‏هاست که همه انسانها بدان ارج می‏نهند .
به گواهی مستندات تاریخی و روایی، از جمله علل و انگیزه‏های شکل‏گیری نهضت عاشورا، احیای همین ارزشها بود و از این رو، هر انسان منصفی، هر چند غیر شیعه و غیر مسلمان، در برابر عظمت‏حماسه خونین طف سر تعظیم فرود می‏آورد و بر آفرینندگان آن آفرین می‏گوید . در عاشورا، ارزشهای انسانی موج می‏زند و هر قطعه‏ای از آن، گواه عظمت روحی و شخصیت عظیم پدید آورندگان آن است . عاشورا ملاک و معیار انسانیت را آشکار می‏کند و مرز میان آدمیت و سبعیت را توضیح می‏دهد .
«یا شیعة آل ابوسفیان، ان لم یکن لکم دین و کنتم لا تخافون المعاد فکونوا احرارا فی دنیاکم; (50) ای پیروان آل ابوسفیان، اگر دین ندارید و از قیامت هراسی به دل راه نمی‏دهید، در دنیای خود آزاده باشید .»
شعار سیدالشهدا (ع) در روز عاشورا این است:
«الموت اولی من رکوب العار
و العار اولی من دخول النار; (51)
مرگ سزاوارتر از پذیرش ننگ است و ننگ سزاوارتر از ورود در آتش .»
امام حسین (ع) در آن لحظات حساس و جانسوز، خطاب به لشکر دشمن می‏فرماید:
«الا و ان الدعی ابن‏الدعی قد رکز بین اثنتین بین السلة و الذلة و هیهات منا الذلة .» (52)
اینها شعارهای بزرگی است که تا ابدیت می‏تواند، شعار و پرچم حرکت هر جامعه‏ای باشد .
در سخن دیگر امام فرمود:
«موت فی عز خیر من حیاة فی ذل .» (53)
و با این وسیله عزت و ذلت، را ملاک انتخاب حیات و موت اعلام کرد . امام‏حسین (ع) در بیان شرایط حاکمیت‏سیاسی و رهبری جامعه، «القائم بالقسط‏» قیام به قسط و عدالت‏خواهی را مطرح کرد . (54) لذا در زیارت اول ماه رجب، در برابر مضجع شریف، آن بزرگوار که قرار می‏گیری، گواهی می‏دهی:
«اشهد انک قد امرت بالقسط و العدل و دعوت الیهما; (55) شهادت می‏دهم که تو به دادگری و عدالت فرمان‏دادی و دعوت کردی .»
این است که می‏توان گفت: اساس عاشورا بر عدالت و حریت و احیای شخصیت انسانی استوار است و فرهنگ عاشورا، برای پاسداری و انتقال این پیام به نسلهای آتی است . به گفته شهید مطهری (ره):
«کلید شخصیت امام‏حسین (ع) حماسه، شور، عظمت، صلابت و ایستادگی است .» (56)
این رمز شخصیت‏باید در شعارهای عزاداری متبلور باشد، تا در درون جامعه، احساس شخصیت و بزرگواری تزریق گردد . امروزه با توجه به بحران رسانه‏ای و جنگ نرم‏افزاری، یکی از مهمترین چالش‏های اجتماعی را مساله هویت تشکیل می‏دهد و حل آن در گرو احیای واقعی شعارهای عاشورا است . هیئت‏های عزاداری، در کنار مرثیه و احساس حزن و اندوه، باید بزرگی شخصیت امام‏حسین (ع) را به یاد آورند و با آموختن این درس از عاشورا، احساس شخصیت و خودباوری را در خود روز افزون گردانند . بزرگترین سرمایه یک جامعه آن است که در خود، احساس شخصیت و منش کند . نسبت‏به اجتماعهای دیگر، حس استغنا و بی‏نیازی داشته باشد . اگر ملتی همه چیز داشته باشد ولی شخصیت‏خود را ببازد، هیچ نخواهد داشت و خواه ناخواه در ملتهای دیگر جذب خواهد شد . این خودباختگی است که به قول مرحوم مطهری در جامعه ما وجود دارد . عیب بزرگ جامعه ایرانی آن است که به حماسه‏ها، و ارکان شخصیت‏خود پایبند نیستیم و با یک حرف پوچ زود آن را از دست می‏دهیم و در مقابل عادات، رسوم، فرهنگ، لباس، زبان و خط دیگران تسلیم می‏شویم . فرهنگ عاشورا، باید هویت‏بخش جامعه باشد، رثاء و مرثیه باید به شکلی باشد که حس قهرمانی را در جوانان این مرز و بوم احیا کند . (57) در این صورت است که جامعه می‏تواند به راحتی بحران هویت را پشت‏سر گذارد .
2 . احیای ارزشهای دینی - اسلامی
از دیگر علل و انگیزه‏های حماسه خونین کربلا که در سیره حسینی موج می‏زند، احیای سنتهای دینی است که در عصر امویان، به ویژه یزیدبن معاویه به تاراج رفته بود . یزید فردی فاسق، شارب الخمر، قاتل انسانها و معلن به فسق بود و شخصیتی چون سیدالشهدا (ع) که پرورده دامن‏های پاک و پرورش یافته بیت رسالت و توحید بود، نمی‏توانست‏با او سازش کند: «و مثلی لا یبایع مثله‏» . (58)
هدف قیام و دعوت امام‏حسین (ع) بازگشت‏به اسلام زمان امیرمؤمنان (ع) و احیای سیره و روش حکومت پیامبر اکرم (ص) بود:
«و انا ادعوکم الی کتاب الله و سنة نبیه (ص) فان السنة قد امیتت و ان البدعة قد احییت‏» . (59)
عدالت‏طلبی و آزادی‏خواهی آن حضرت نیز که در بخش پیش با عنوان احیای ارزشهای انسانی - اخلاقی از آن یاد شد، در پرتو احیای ارزشهای دینی و اسلامی متجلی می‏شود، در واقع ارزشهای انسانی و اخلاقی، در دامن آموزه‏های دینی و معارف کتاب و احکام سنت است که به شکل صحیح و مطلوب در مسیر سعادت انسانی رشد می‏کنند و بارور می‏شوند . این کتاب و سنت است که محدوده و مصداق‏های قسط و عدل و آزادی و حریت را تعیین می‏کنند و عدالت و حریت واقعی را آموزش می‏دهند . لذا در سخنان حضرت اباعبدالله (ع)، ارزشهای انسانی در کنار آموزه‏های دین مطرح می‏شود . در نامه‏ای به برادر خود محمد حنفیه تاکید دارد:
«من از روی تکبر و خودخواهی و برای افساد و ستم خروج نکردم; قیام من برای امر به معروف و نهی از منکر است، من به عنوان یک مصلح در امت جدم قیام کردم، قصدم آن است که سیره رسول خدا (ص) و علی مرتضی (ع) را احیاء کنم .» (60)
امام (ع) بر این باور بود:
«در شرایطی که به حق عمل نمی‏شود و کسی از باطل رویگردان نیست، مؤمن باید لقاء پروردگارش را بر چنین زندگی‏ای ترجیح دهد .» (61)
و در روز عاشورا عملا این باید و ضرورت را به همگان نشان داد . از این رو، در زیارت مخصوص اربعین، گفته می‏شود:
«فاعذر فی الدعاء و منح النصح و بذل مهجته فیک لیستنقذ عبادک من الجهالة و حیرة الضلالة; (62) پروردگارا گواهی می‏دهم; (اباعبدالله (ع)) در دعوت خویش جایی برای عذر و بهانه باقی نگذاشت . و از خیرخواهی دریغ نکرد . جان خود را در راه تو هدیه کرد تا آنکه بندگانت از نادانی و سرگردانی گمراهی رهایی یابند .»
فرهنگ عاشورا و زنده نگاه داشتن مکتب خونین حسین (ع) برای احیای همین اهداف است . در زیارت و سوگواری، در مرثیه و روضه، عاشقان سیدالشهداء (ع) باید با این آرمانهای بلند آشنا بشوند و هر ساله تجدید بیعت کنند . سر آنکه این اهداف در زیارتنامه‏های آن حضرت که از زبان اولیای معصوم الهی (ع) نقل گردیده است، تکرار می‏شود، یادآوری و تاکید پیروان بر این خط سیر و این شاخصها است . در زیارتنامه‏ای که جابر جعفی، از امام صادق (ع) روایت می‏کند، چنین نقل شده است:
«اشهد انک قد اقمت الصلوة و آتیت الزکوة و امرت بالمعروف و نهیت عن المنکر و جاهدت الملحدین و عبدت الله حتی اتیک الیقین .» (63)
جملاتی با مضامین بالا که همگی تاکید بر جنبه‏های احیای احکام و فرایض اسلامی در سایه قیام حسین (ع) دارند، در بسیاری از زیارتنامه‏های مستند و معتبر، وجود دارد و نشانگر اهمیت توجه به این ابعاد در قیام کربلا است . حال اگر قرائت کننده زیارت، تنها الفاظ را زمزمه کند ولی از این مفاهیم عاری باشد، همچون کالبد بی‏روحی می‏شود که نمی‏توان از او حرکت و تلاشی را انتظار داشت، هر رفتار و کاری که به نام سیدالشهداء (ع) زینت می‏یابد و در مسیر گرامی داشت عزیزان خونین کربلاست، باید، در کنار گریه و مرثیه و روضه، این اهداف حسین (ع) را آموزش دهد، مردم به خصوص جوانان را با آموزه‏های کتاب و سنت آشنا کند . مجالس مذهبی سوگواری باید دانشگاهی باشد که پیام وحی را به شکلی بلیغ و رسا در اختیار عموم قرار دهد . چگونه می‏توان جامعه‏ای را که بیگانه با مفاهیم دینی است، و فرایض دین همچون نماز، زکات، جهاد، امر به معروف و نهی از منکر، حجاب، حیا و پاکدامنی، انفاق و دستگیری از فقراء در آن کم رنگ است، جامعه‏ای پیرو امام‏حسین (ع) نامید؟ در حالی که حسین بن علی (ع) برای اقامه این فرائض و عینیت اجتماعی آنها، جان خود را تقدیم کرد و با اهداء خون خود و عزیزانش و اسارت اهل بیتش و گرفتار شدن به اعظم مصیبات، نشان داد که آنچه از جان شخصیتی معصوم و ولی‏الله، مهمتر است، اساس اسلام و ارکان آن است . محافل سوگ و انس شیعیان نیز در مسیر این اهداف باید قرار گیرد تا تمامی عزاداران بر این نکته واقف شوند که عزاداری و گریه و اشک جنبه مقدمیت دارد و سر پلی است‏برای تحقق عملی اسلام در ارکان نظام اجتماعی و فرهنگی و سیاسی و در نظام شخصی و خانوادگی تمامی مردم، این فلسفه اساسی نهضت عاشورا است . جامعه تبعیض‏آلود، جامعه فاسد، جامعه‏ای که در آن مردم به دو گروه فقیر و غنی تقسیم می‏شوند و حق فقیران به آنان داده نمی‏شود، آیا می‏تواند خود را حسینی بنامد؟ در حالی که شعیب بن عبدالرحمان گوید:
«روز عاشورا بر پشت‏حسین بن علی (ع) اثری مشاهده شد، از زین‏العابدین (ع) پرسیدند: «این نشانه چیست؟» ، امام (ع) فرمود: «هذا ماکان ینتقل الجراب علی ظهره الی منازل الارامل و الیتامی و المساکین; (64) این اثر انبان‏هایی است که بر پشت‏حمل می‏کرد و به خانه‏های زنان بی‏شوهر و یتیمان و مسکینان می‏رسانید .»
3 . احیای ارزشهای معنوی - عرفانی
سومین لایه از انگیزه‏ها و فلسفه قیام عاشورا که مراسم عزاداری باید با عطر آن معطر گردد و در بحث آسیب‏شناسی، توجهی جدی را می‏طلبد، هسته مرکزی و لب این نهضت را تشکیل می‏دهد و سنگ بنای آن شمرده می‏شود، حب و عشق به معبود، تقرب الی الله، یاد و ذکر الهی اساس عاشورا است، همه چیز را فدای دوست کردن و در تماشای جمال محبوب ازل و ابد غرق شدن و خود را ندیدن . عاشورا دریای مواج عشق بازی است، در بیابان تفتیده نینوا، در میان دریای خون و برق شمشیرها و شیهه اسبان و ناله کودکان و در آن گرد و غبار آنچه بیشتر خودنمایی می‏کند، ابتهال، دعا، تلاوت قرآن، نماز و شب زنده‏داری است .
عصر عاشورا، آن هنگام که لشکر عمر سعد به سمت‏خیام حسین (ع) حمله‏ور شد، سیدالشهدا (ع) برادر خود عباس بن علی (ع) را فرستاد تا به عمر سعد پیغام دهد، امشب را به ما مهلت دهید و جنگ را به فردا موکول کنید، باشد یک شبی دیگر را برای پروردگار خویش نماز گذاریم و دعا و استغفار کنیم . تنها خدا می‏داند که من چقدر عاشق خواندن نماز برای او، و تلاوت کتاب او، و زیادی دعا و استغفار می‏باشم . (65)
خطبه آن حضرت نیز در شب عاشورا، در میان تعدادی اندک از یاران و هزاران نفر دشمن، مملو از گوهرهای معنوی و دلربا است:
«اثنی علی الله احسن الثناء و احمده علی السراء و الضراء» . (66)
تا پایان نماز اول وقت آن حضرت در ظهر عاشورا (67) و بالاخره دعای او در لحظه‏های آخر جان دادن:
«اللهم متعال المکان، عظیم الجبروت، شدید المحال، غنی عن الخلائق، عریض الکبریاء،» تا آخر که فرمود: «صبرا علی قضائک یا رب لا اله سواک یا غیاث المستغیثین .» (68)
که تابلویی عظیم از بزرگی روح و معرفت را به تصویر می‏کشد، زیبایی‏های جلوه‏گر شده در صحنه خونین کربلا است . عاشورائیان ما، باید عاشورا، را این‏چنین بشناسند و تلاش کنند، در حد توان، هر چند اندک، به این اهداف خود را نزدیک کنند . و در این میان، آنچه مهم است هدف‏گیری نظام سیاسی جامعه است .
خلاصه سخن آن است که اگر نظام سیاسی جامعه، پیام خود را از عاشورا می‏گیرد و اگر مدیریت‏سیاسی، برگرفته از اهداف حسینی است، نمی‏تواند، نسبت‏به اهداف بالا، بی‏توجه باشد . امام‏حسین (ع) اگر موفق به تشکیل دولت می‏شد، قطعا احیای ارزشهای انسانی و اسلامی و معنوی را به عنوان سه برنامه راهبردی و هدفمند تدریجی خود بر می‏گزید و هر حکومت که با شعارهای عاشورایی به قدرت می‏رسد، وظیفه‏اش دنبال کردن همان اهداف است .
پی‏نوشت:
1) ابومخنف، لوط بن یحیی (م 157) قدیمی‏ترین مورخ کربلاست . طبری و شیخ مفید در ارشاد و ابوالفرج اصفهانی در مقاتل الطالبیین، آنچه از حادثه کربلا نقل کرده‏اند، تقریبا برگرفته از ابومخنف است . برای آگاهی بیشتر ر . ک: رسول جعفریان، تاملی در نهضت عاشورا، ص 15 - 20، انصاریان، قم، 1381 .
2) تاریخ طبری، ج 5، ص 456، دارالتراث، بیروت .
3) دوازده بند، محتشم کاشانی، بند نهم .
4) زیارت عاشورا مفاتیح الجنان .
5) تاریخ طبری، ج‏5، ص‏456 .
6) حاجی نوری طبرسی، لؤلؤ و مرجان، ص 149 - 148، دارالکتاب اسلامیه، 1375 ه ق
7) تاریخ طبری، ج‏5، ص 457 .
8) نک: مقاله «بعد سیاسی و احیای عاشورا از منظر فقه‏» .
9) بحارالانوار، ج 44، ص 286، داراحیاء التراث العربی، بیروت، 1403 ه ق .
10) همان، ص 296 - 278 .
11) همان ص 282 - 283 .
12) وسایل‏الشیعه، ج 14، باب 37، ح‏8، ص 413 . مؤسسه ال البیت (ع)، 1414 ه ق .
13) همان، ص 435 - 483 .
14) همان، ص 456 - 458 .
15) همان، ص 493 - 494 .
16) ابن‏قولویه، کامل الزیات، باب ثواب من شرب الماء، ذکر الحسین و لعن قاتله، ص 212 .
17) سید کاظم یزدی، عروة الوثقی، ج 1، مساله 25، فی احکام النجاسات .
18) وسایل‏الشیعه، ج‏14، ص 524 .
19) همان، باب 70، ص 521 .
20) ر . ک: امام خمینی، تحریر الوسیله، ج 1، فی مکان المصلی و مسجده، مساله 10 .
21) وسایل‏الشیعه، ج 5، ابواب مایسجد علیه، باب 16، باب استحباب السجود علی تربة الحسین (ع) ص 365 - 367 .
22) همان، ج‏3، ص 29 - 30 .
23) ر . ک: امام خمینی، تحریر الوسیله، ج 1، القول فی احکام المسافر، مساله 8 .
24) وسایل‏الشیعه، ج 14، ص 537 - 539 .
25) شیخ عباسی قمی، مقاتیح الجنان، زیارت ششم از زیارات مطلقه امام حسین (ع)
26) اصول کافی، ج‏1، ص 54، دارالکتب الاسلامیه، تهران، 1362 ه ش .
27) همان، ص 32 .
28) شیخ عباسی قمی، منتهی‏الامال، ج‏1، ص 543، انتشارات ایران، امام خمینی .
29) استفتائات، ج‏2، ص‏28، دفتر انتشارات اسلامی، چاپ اول، 1372ه ش .
30) لؤلؤ و مرجان، ص‏176 .
31) موسوعة کلمات الامام حسین، ص‏336; تذکرة الخواص، ص‏217 .
32) ر . ک: المکاسب، ج 1، ص 308 - 309، کنگره برگذاشت‏شیخ انصاری، 1415 ه ق .
33) ر . ک: لولو و مرجان، ص 98 - 136 - 156 - 160 - 162 .
34) همان، ص 170 .
35) ر . ک: همان، ص 162 - 184 - 185 .
36) ر . ک: امام خمینی، استفتائات، جلد، ص‏27 - 28 .
37) نک به حاجی نوری لؤلؤ و مرجان، ص‏185 و 190 .
38) ر . ک: سی نکته هزار ساله، ص‏117، شورای سیاستگذاری ائمه جمعه، 1375ه ش .
39) ر . ک: امام خمینی، قیام عاشورا در کلام و پیام امام خمینی، تبیان، دفتر سوم، ص‏88 - 89 و 92 - 93 .
40) نک به: سید حسین میرجهانی، البکاء للحسین (ع)، ص‏488 - 494 .
41) ر . ک: حماسه حسینی، ص‏66 - 92، مجموعه آثار، ج‏7، صدرا، 1377ه ش .
42) نک به: علامه مجلسی، بحارالانوار، ج‏44، ص‏288 - 296 . باب ثواب البکاء علی مصیبته .
43) ر . ک: شهید مطهری، حماسه حسینی، ص‏108 - 109 .
44) ر . ک: موسوعة کلمات الامام الحسین (ع)، ص‏325 و 329 .
45) نک به: حماسه حسینی، مجموعه آثار، ج‏17، ص‏109 - 110 .
46) نک به: قیام عاشورا، در کلام و پیام امام خمینی، ص‏55 و 58 .
47) نک به: مجله حکومت اسلامی، شماره 25 (دفتر اول ویژه نامه) .
48) حماسه حسینی، مجموعه آثار، ج‏17، ص‏88 .
49) علامه مجلسی، بحارالانوار، ج‏44، ص‏299 .
50) موسوعة کلمات الامام الحسین (ع)، ص‏504 .
51) همان، ص‏499، بحارالانوار، ج‏44، ص‏193 .
52) همان، ص‏423، شهید مطهری، حماسه حسینی، ص‏186 .
53) همان، ص‏499 .
54) شهید مطهری، حماسه حسینی، 157 .
55) مفاتیح الجنان .
56) حماسه حسینی، ص‏53 .
57) نک به: همان، ص‏54 - 60 .
58) موسوعة کلمات الامام الحسین (ع)، ص‏283 .
59) همان، ص‏315 - 316 .
60) موسوعة کلمات الامام الحسین (ع)، ص‏291 .
61) بحارالانوار، ج‏44، ص‏381 .
62) مفاتیح الجنان .
63) همان .
64) بحارالانوار، ج‏44، ص‏190 - 191 .
65) همان، ص‏391 - 392 .
66) همان، ص‏392 .
67) ونک به: موسوعة کلمات الامام الحسین (ع)، ص‏444 - 445 .
68) همان، ص‏509 - 510 . 

آسیب شناسى فرهنگ سیاسى عاشورا

آسیب شناسى فرهنگ سیاسى عاشورا
عاشورا، فرهنگى به جامعیّت اسلام دارد و ابعاد گوناگون فردى - اجتماعى و معنوى - سیاسى که در کلیّت اسلام شاهدیم، در فرهنگ عاشورا نیز متجلّى است. غفلت از ابعاد چند وجهى این فرهنگ، خسارات جبران ناپذیرى به بار مى آورد. چندوجهىِ فرهنگ عاشورا است که در بحث آسیب شناسى آن مورد توجّه جدّى است. عاشورا تبلور سیاست دینى است و این کلیّت و این ترکیب، در بحث آسیب شناسى باید مورد بررسى قرار گیرد.
تحلیل و شناسایى آسیب هاى این فرهنگ، در گرو شناخت چگونگى معمارى و شناخت معماران این بناى عظیم است. از این رو نویسنده، به عنوان مقدّمه، بخشى مختصر در باره معمارى فرهنگ عاشورا ارائه کرده، آنگاه به بررسى بیشتر آسیب شناسى آن پرداخته است.
این بخش مقاله، به این پرسش پاسخ مى دهد که نخستین معماران فرهنگ عاشورا چه کسانى بوده اند؟ مراسم و آیین عزادارى توسط چه کسانى و از چه زمانى رایج شده است؟ در این بخش مقدماتى با ارائه کلیّات و رؤوس مطالب، مشخص مى گردد که معمارى فرهنگ عاشورا مربوط به عصر اهل بیت(ع) است و آیین سوگوارى عاشورا نیز برگرفته از آموزه هاى ایشان است. این بخش دو قسمت دارد:
الف) نقش اسیران کربلا در معمارى فرهنگ عاشورا
ب) نقش امامان معصوم(ع) در معمارى فرهنگ عاشورا.
بخش دوم مقاله که پیکره اصلى آن را تشکیل مى دهد، به موضوع آسیب شناسى فرهنگ عاشورا و
بررسى برخى نقطه ضعفها و پاره اى آفت ها مى پردازد؛ ضمن آنکه به شیوه درمان نیز اشاره مى کند، تا نقش سازنده و منزلت رفیع این فرهنگ در ساختار سیاسى اجتماعى جامعه مشخص گردد.
این بخش، خود از دو قسمت تشکیل مى شود: بایسته ها و نبایسته هاى فرهنگ عاشورا. در قسمت نخست، سه عنوان کلّى مورد توجه است:
1. ارتکاب گناه و تخلّف از شرع
2. سست کردن پایه هاى دین و مذهب
3. تحریف لفظى و معنوى عاشورا.
طىّ این سه عنوان مشخص مى شود که رعایت نکردن هر یک از اینها و انجام کارهایى که تحریف عاشورا است یا موجب تحریف عاشورا مى گردد، خطر بزرگى است که موجب کم رنگ و یا بى اثر شدن این فرهنگ سازنده مى شود.
در قسمت دوم نیز اهداف عاشورا، در سه بعد طبقه بندى مى شود:
1. احیاى ارزشهاى انسانى،
2. احیاى ارزشهاى اسلامى (بطور عام)،
3. احیاى ارزشهاى عرفانى.
عاشورا، این سه را، یک جا، به نحو بسیط و یگانه در خود داشت و عزاداران و سوگواران امام حسین(ع)، باید این اهداف را دقیقاً بشناسند، و هر کجا کم توجهى و غفلتى مشاهده مى شود، نسبت به ترمیم آن حسّاس باشند.
به اعتقاد نویسنده توجه به این بایسته ها، و پرهیز از آن نبایسته ها، موجب مى شود، فرهنگ عاشورا، این سرمایه بزرگ اسلامى، انسانى، در جایگاه واقعى اجتماعى خود قرار گیرد و تمامى ابعاد سیاست هاى کلان اجتماعى را متأثر از خود گرداند.
مقدّمه: معمارى فرهنگ عاشورا
الف. نقش اسیران کربلا در معمارى فرهنگ عاشورا
تاریخ نگار شاخص حادثه عاشورا، ابومخنف، [1] به نقل از یکى از شاهدان واقعه نینوا، ابن قیس تمیمى حکایت کند: هر چیزى را فراموش کنم، سخن زینب(س) دخت فاطمه(س) را هنگام مرور بر جسم چاک چاک برادرش حسین(ع)، وقت رفتن به کوفه فراموش نمى کنم که مى گفت:
یا محمداه، یا محمداه، صلى علیک ملائکة السماء هذا الحسین بالعراء مرمل بالدماء مقطّع
الاعضاء، یا محمداه و بناتک سبایا، و ذریّتک مقتّلة، تسفى علیها الصبا.
زینب، با این سخنان دوست و دشمن را به گریستن واداشت. [2]
اى جدّم، اى رسول خدا، درود فرشتگان آسمان بر تو باد، این پیکر قطعه قطعه و غلطیده در خون حسین توست. یا رسول الله، دخترانت اسیر و جگر گوشه گانت کشته و نسیم مشرق بر جسم چاک چاک آنان در بیابان مى وزد.
پس با زبان پر گله آن بضعة الرسول رو در مدینه کرد یا ایها الرسول این کشته فتاده به هامون حسین تُست وین صید دست و پازده در خون حسین تُست این نخل تر کز آتش جان سوز تشنگى دود از زمین رسانده به گردون حسین تُست این ماهى فتاده به دریاى خون که هست زخم از ستاره بر تنش افزون حسین تُست [3]
با این سخنان سراسر آه و سوز زینب سلام الله علیها که در آغاز سفر اسارت به کوفه و شام بیان شد، فصلى جدید از حادثه خونبار کربلا رقم خورد. اکنون عاشورا پایان یافته بود و وظیفه پیام آوران عاشورا، اسیران دشت کربلا، به ویژه زینب(س) صیانت از آن بود. پیام شهیدان طفّ براى ابدیّت تاریخ بشرى باید حفظ مى شد. عاشورا حادثه اى ساده و گذرا نبود، عاشورا براى جاودانگى وحى و اسلام و حفاظت از پیام آسمانى پیامبر خاتم(ص) پدید آمده بود. حسین منّى و انا من حسین و براى تحقق دقیق و کامل این رسالت عظیم چاره اى جز تبدیل عاشورا به یک فرهنگ و مکتب نبود، فرهنگى که تا اعماق زندگى فردى و اجتماعى انسانها تا ابد نفوذ کند و مکتبى که درس هاى دین خاتم را براى سعادتى جاودانه، به گوش تمامى انسانهاى عاشق حقّ و شیفته انسانیّت و عدالت و توحید و آزادگى برساند و بیاموزند که : کل یوم عاشورا و کل ارض کربلا.
رسالت شاهدان مصیبت عظماى طفّ، از حضرت زینب و امام سجاد تا امامان معصوم دیگرعلیهم السلام آن بود که اوّلاً عاشورا به فراموشى سپرده نشود، ثانیاً از خطر تحریف مصون بماند و نگذارند دست تحریف گران بر دامان پاک آن رسد. در این صورت بود که مى توانست شعارها و اهداف عاشورا تا ابد چراغى فراروى خیل عظیم مشتاقان حقّ و عدالت قرار گیرد.
البته عظمت مصیبت و ژرفاى رزیّه کربلا، (مصیبة ما اعظمها و اعظم رزیتها فى الاسلام و فى جمیع السماوات و الارض) [4] به حدّى بود که در اوان پیدایش آن، هر احساسى را جریحه دار مى کرد و دوست و دشمن را به تفکر و اندیشه وا مى داشت و از این رو از نخستین روزهاى مصیبت کربلا، قیام هاى مختلف شکل مى گیرد و از همین جهت است که عدّه اى از بزرگان و خواصّ اسلامى و پاره اى از صحابه پیامبر را وادار به روشنگرى و عکس العمل و دفاع از سیره و روش حسین بن على(ع) و زنده نگه داشتن یاد و نام او مى کند. مثلاً در مجلس ابن زیاد، هنگامى که زیدبن ارقم، جسارت عبیدالله را بر لب و دندان رأس بریده سیدالشهدا، مشاهده کرد، تاب نیاورده و شجاعانه به ابن زیاد عتاب مى کند: امیر سرکش و مغرور کوفه،
اعل هذا التقضیب عن هاتین الثنیتین، فوالذى لا اله غیره لقد رأیت شفتى رسول الله صلى الله علیه و اله و سلم على هاتین الشفتین یقبّلهما؛ [5]
چوب دستى ات را از این دندانها دور کن، قسم به پروردگارى که جز او خدایى نیست، با چشمان خود، لبان رسول الله(ص) را بر این لب دیدم که بر آنها بوسه مى زد.
زید بن ارقم این سخن را گفت و با گریه مجلس را ترک کرد و به آنان که بیرون مجلس، گرد آمده بودند اعلام کرد:
انتم یا معشر العرب العبید بعد الیوم، قتلتم ابن فاطمة و امّرتم ابن مرجانة فهو یقتل خیارکم و یستعبد شرارکم، فرضیتم بالذل، فبعداً لمن رضى بالذلّ؛
شما اى گروه عرب، پس از امروز بندگانى بیش نخواهید بود. فرزند فاطمه را کشتید و فرزند مرجانه را امیر خود ساختید تا خوبانتان را به قتل رساند و بدانتان را به بندگى کشاند و بدین سان به ذلّت راضى شدید، واى بر آنان که تن به ذلّت دهند.
با این جملات، زیدبن ارقم با شیوایى و رسایى کامل به پیام عزت بخش و غرورآفرین عاشورا اشاره کرد.
نمونه دیگر در مسیر زنده نگه داشتن نام کربلا و اباعبدالله(ع)، زیارت اربعین جابربن عبدالله انصارى، صحابى بزرگوار پیامبر اکرم(ص) است. عطیة بن سعدبن جناده(م 111ه ق) که همراه جابر بوده، گوید:
جابر غسل کرد و خود را شبیه مُحرمان ساخت و به سعد خوشبو کرد و چون نابینا بود دستش را گرفته و به قبر مطهر رسانیدم، پس بیهوش شد، آب بر او پاشیدم، به حال آمد و با سوز دل سخنانى جگر سوز به آن حضرت عرض کرد و آنگاه بر شهدا سلام کرد و گفت: ما نیز در ثواب این فیض بزرگ و جهاد و شهادتى که نصیب شما گشت، شریک مى باشیم. چرا که نیّت من و اصحابم، همان نیت حسین(ع) و اصحاب اوست و از پیامبر اکرم(ص) شنیدم که: هر کس عمل قومى را دوست دارد، با ایشان در ثواب آن عمل شریک باشد. [6]
اینها نمونه هایى از تلاش هاى مقدسى است که براى حفظ عاشورا و انتقال پیام آن به جامعه اسلامى آن روز صورت گرفت. ولى از آنجا که حوادث هر چه قدر بزرگ باشند، گذر زمان یا موجب فراموشى آنها مى شود و یا لا اقل مانع انتقال اهداف و پیام واقعى آنها به نسل هاى بعدى مى گردد، براى صیانت از عاشورا و اهداف بلند آن، نقش اصلى و اساسى بر دوش خود اهل بیت(ع) بود. از میان اهل بیت(ع)، در مرحله نخست این نقش بر دوش حضرت زینب(س) و امام سجاد(ع) و دیگر اسیران کربلا، که خود شاهد آن صحنه هاى دلخراش بودند و با تمام وجود آن مصیبت عظمى را به جان خریده و تحمّل کرده بودند، واگذار شده بود که با سخنان آتشین و غرورآفرین خود در ایام اسارت و استفاده از فرصت هاى مهمى که در مجلس ابن زیاد و یزید و در کوفه و شام و پس از ایام اسارت به دست مى آمد، مانع از فراموشى خاطره سیدالشهدا(ع) و اهداف او شوند. زینب(س) که با آن همه داغ و مصیبت، در مجلس ابن زیاد با دنیایى از ابهت و بزرگى حاضر شد، سه بار، امیر مغرور کوفه خواستار معرفى او شد ولى پاسخى نشنید، سرانجام یکى از کنیزان، او را معرّفى کرد، ابن زیاد رو کرد به زینب و گفت: سپاس خدایى را که رسوایتان گردانید و شما را به قتل رسانید و دروغتان را آشکار گردانید. این سخنان نه تنها حکایت از عمق کینه امویان با خاندان وحى داشت، که حقد آنان را نسبت به پیام آسمانى و رهایى بخش آنان نیز آشکار مى ساخت. امّا زینب در پاسخ فرمود:
الحمدلله الذى اکرمنا بمحمد صلى الله علیه و اله و سلم و طهّرنا تطهیرا، لا کما تقول انت، انما یفتضح الفاسق و یکذّب الفاجر؛ [7]
سپاس پروردگارى را که با پیامبر خاتم(ص) اکراممان نمود و ما را پاکیزه و طاهر گردانید؛ آن چنان که تو مى گویى نیست. همانا این فاسق است که رسوا مى گردد و انسان فاجر است که دروغش آشکار مى شود.
این سخنان و گفت و گو و اتفاقات که خوشبختانه همگى در سینه تاریخ ثبت است، به خوبى نشان مى دهد که چگونه با درایت و درک درست شرایط، خاندان امام حسین(ع)اززمینه هاى به دست آمده، بهره مى جستند براى آنکه، پیام شهیدان کربلا رابه جامعه غفلت زده و خواب آلود توسط بنى امیه برسانند و با عاشورا، یک فرهنگ پدید آورند؛ فرهنگى مبتنى بر آموزه هاى دقیق وحیانى که در عترت طاهره(ع) به ودیعت گذارده شده بود.
. نقش امامان معصوم(ع) در معمارى فرهنگ عاشورا
پس از شاهدان حاضر در صحنه کربلا، نوبت به دیگرامامان معصوم(ع) مى رسد تا این فرهنگ را عمق بخشند و بنیان آن را هر چقدر رفیع تر گردانند. در این ارتباط، به پاره اى از مقولات و مفاهیم کلیدى مى توان اشاره داشت. و تفصیل آن را به مقاله اى مستقل ارجاع مى دهیم که در همین شماره ویژه نامه آمده است.
گریستن و گریانیدن
گریستن در مصیبت سیدالشهدا، به عنوان عبادتى ارزشمند که موجب تقرّب الى الله مى شود، مورد تأکید، عترت طاهره(ع) بوده است. امام هشتم به ریّان بن شبیب فرمود:
یا ابن الشبیب ان کنت باکیاً لِشى فابک للحسین بن على بن ابى طالب؛ [8]
اگر بر چیزى مى گریى، بر حسین مویه کن.
در همین باب علّامه مجلسى(ره) در بحارالانوار، با نام ثواب البکاء على مصیبته و.... سى و هشت روایت در فضیلت گریه بر سیدالشهدا و سایر ائمه گزارش کرده است. [9]
مرثیه سرایى
از ابزارهاى مهم براى جاودانه کردن حوادث تاریخى، استفاده از هنر، از جمله شعر است. امامان معصوم(ع) در این ارتباط تأکید فراوانى داشتند و شاعران مرثیه سراى سالار شهیدان را تشویق و مورد تفقد قرار مى دادند، از آنان مى خواستند سروده هاى خود را در حضور ایشان بخوانند و به آنان ارزش والاى به کارگیرى این هنر را در رثاى سید شهیدان(ع) یادآور مى شوند.
زید شحام گوید: با گروهى از کوفیان در حضور امام صادق(ع) بودیم که جعفر بن عفان وارد شد، امام، او را فرا خواند و نزد خویش جاى داد، آنگاه به او فرمود: شنیده ام در رثاى امام حسین(ع) مرثیه سرایى مى کنى؟ گفت: آرى. فرمود: بخوان. جعفر شروع به خواندن مرثیه خود کرد و امام و تمامى اطرافیان شروع بر گریستن کردند تا اینکه قطرات اشک بر سیما و محاسن حضرت نشست. آنگاه خطاب به جعفر فرمود: فرشتگان مقرّب الهى، سروده تو را شنیدند و آنان نیز مویه کردند. و در پایان فرمود: [*]. نک: مقاله بعد سیاسى و احیاى عاشورا از منظر فقه.
ما من احد قال فى الحسین شعراً فبکى و ابکى به الّا اوجب الله له الجنة وغفر له؛ [10]
کسى که در رثاى حسین شعرى مى گوید پس گریه نمى کند یا نمى گریاند مگر آنکه خداوند بهشت را براى او مقرر مى کند و او را مى بخشاید.
زیارت و یاد امام حسین(ع) در هر حال
از مهمترین عوامل تبدیل عاشورا به یک فرهنگ و اندیشه و تداوم آموزه هاى آن، تأکید فراوان ائمه اطهار(ع) بر زیارت کربلا بوده است. در طول سال کمتر زمان مهمى را مى توان سراغ گرفت که زیارت کربلا از جمله اعمال و آداب آن نباشد. شبهاى قدر، شبهاى عید فطر و قربان، عرفه، نیمه شعبان، اربعین، عاشورا، و حتى هر شب و روز جمعه، زیارت امام حسین(ع) مورد تأکید قرار گرفته است. در وسائل الشیعه، بابى وجود دارد با نام باب تأکّد استحباب زیارة الحسین بن على(ع) و وجوبها کفایة. در این باب چهل و هشت روایت گزارش شده است. و در باب پس از آن، باب کراهة ترک زیارة الحسین(ع) بیست و یک روایت نقل شده است.
محمد بن مسلم از امام باقر(ع) روایت کرده است:
مروا شیعتنا بزیارة قبر الحسین(ع) فان اتیانه یزید فى الرزق و یمدّ فى العمر و یدفع مدافع السوء، و اتیانه مفترض على کلّ مؤمن یقرّله بالإمامة من الله؛ [11]
شیعیانمان را به زیارت مرقد حسین(ع) امر کنید، همانا آمدن به زیارت او، روزى را افزون، عمر را طولانى و روزنه بدیها را مى بندد و آمدن به زیارت او بر هر مؤمنى که به امامت الهى او اقرار دارد، واجب است.
استحباب زیارت امام حسین(ع) حتى از مکانهاى دور براى زنان، تکرار این زیارت به قدر امکان، پیاده روى به سوى کربلا و زیارت امام حسین(ع)، زیارت به نیابت از دیگران، عناوینى است که در روایات مورد تأکید و اهتمام فراوان است. [12] حتى زیارت امام حسین(ع) در حال خوف مستحب است. [13] سلام گفتن بر آن امام شهید نزدیک و دور ندارد، از مکان دور نیز زیارت و سلام بر آن حضرت استحباب دارد. امام صادق(ع) به سدیر فرمود: بر بام خانه ات رو، به جانب راست و چپ رو کن، سپس بر آسمان نظر افکن، آنگاه رو به جانب کربلا کن و بگو:
السلام علیک یا اباعبدالله، السلام علیک و رحمة الله و برکاته.
این کار تو ارزش یک حج و عمره دارد. [14]
براى زنده نگاه داشتن یاد امام حسین(ع) از جمله مستحبات، ذکر نام ایشان و لعن بر قاتلان او پس از نوشیدن آب است، چنانکه امام صادق(ع) به داود رقى فرمود. [15]
تربت و حائر حسینى(ع)
خاک کربلا و حائر حسینى(ع) جایگاهى ویژه در معارف اهل بیت(ع) دارد. اهانت به تربت اباعبدالله(ع) حرام است. [16] در آغاز زندگى، بر اساس روایات مأثوره از امامان معصوم(ع) کام نوزادان با تربت سیدالشهدا برداشته مى شود. حسین بن ابى العلاء گوید: شنیدم امام صادق(ع) مى فرمود:
حنّکوا اولادکم بتربة الحسین(ع) فانها امان؛ [17]
کام فرزندانتان را با تربت حسین(ع) بردارید، همانا، آن امان است.
در وسایل الشیعه بابى مطرح است تحت عنوان: باب استحباب استشفاء بتربة الحسین(ع) و التبرک بها و تقبیلها و تحنیک الاولاد و استحبابها عند الخوف و عندالمرض. [18]
بر اساس روایات و فتواى فقها، سجده بر تربت امام حسین(ع) افضل از سجده بر هر چیز دیگر است، چون حجابهاى هفتگانه را مى درد. [19] مستحب است از تربت سیدالشهداء تسبیح تهیه شود و همواره همراه او باشد، هر چند با آن تسبیح نگوید، تسبیح محسوب مى گردد. [20]
همراهى با تربت سیدالشهداء(ع) از لحظه میلاد و کام برداشتن شروع مى گردد تا پایان حیات دنیوى و آغاز حیات اخروى تداوم مى یابد. در وسایل الشیعه، شیخ حرّ عاملى، در ابواب تکفین، بابى گشوده است با نام: باب استحباب وضع التربة الحسینیة مع المیت فى الحنوط و الکفن و فى القبر و در آن به نقل روایاتى در این زمینه، مى پردازد. [21]
اهمیت تربت کربلا و حائر حسینى در آموزه هاى اهل بیت(ع) آن چنان است که فرموده اند؛ مسافر بین قصر و تمام خواندن نماز در آن مکان مقدس مخیّر است. [22] علاوه بر این دعا خواندن زیاد و طلب حاجت در نزد قبر آن حضرت از مستحبات است. ابن فهد حلّى فرموده، روایت است که خداوند در مقابل شهادت امام حسین(ع) چهار خصلت به او عطا فرموده است:
جعل الشفا فى تربته و اجابة الدعاء تحت قبته و الائمة من ذریّته و ان لا تعد ایام زائریه من اعمارهم؛ [23]
شفاى از بیمارى ها و معالجه دردها با تربت سیدالشهدا، مستجاب شدن دعا در زیر قبّه حسینى، امامان معصوم ازذریّه او بودن و محسوب نشدن ایام زیارت کربلا از عمر زائر.
آنچه گذشت، گزارشى بسیار فشرده و مختصر از جایگاه سیدالشهدا، کربلا و عاشورا در معارف اسلامى و آموزه هاى اهل بیت(ع) بود، براى نشان دادن این حقیقت که؛ اگر چه عاشورا یک صبح تا شب بیشتر نبود و چند ساعتى به پایان رسید ولى تأسیس فرهنگ عاشورا و مکتب عزادارى ده ها سال به طول انجامیده است، اگر یک امام معصوم به همراه اصحاب و یاران و خاندان خویش عاشورا آفرید، نُه امام معصوم دیگر، در حراست و حفاظت از آن و رساندن پیام واقعى و اصیل آن به مسلمانان بلکه همه جهانیان در تمامى گستره تاریخ تا ظهور دولت عدل جهانى امام منتظر(عج) به تلاش همه جانبه برخاستند و با این تلاش سرمایه اى جاویدان و گرانبها را براى حقّ جویان پدید آوردند.
آسیب شناسى فرهنگ سیاسى عاشورا
پس از آفرینش عاشورا توسط شهیدان کربلا و تبدیل آن به یک فرهنگ توسط اهل بیت(ع) این فرهنگ عظیم انسانى و این درخت برومند که سایه هاى آن نه تنها بر زندگى شیعیان و مسلمانان، بلکه بر آفاق حیات بشریّت سایه خود را گسترانیده است و چهره هاى بزرگ ظلم ستیزى چون گاندى را به تواضع در برابر آن واداشته است، نیازمند صیانت و حفاظت بوده و هست؛ صیانت در برابر امواج بنیان کن جهالتها و عداوتها، حفاظت از آسیب هاى دوستان نادان و دشمنان دانا، تلاش و مجاهدت در برابر فراموشى عاشورا یا اهداف آن، مقاومت در برابر تحریفات گوناگون لفظى و معنوى. اکنون سؤالات مهمّى در ارتباط با پاسدارى از فرهنگ عاشورا مطرح است.
اوّلاً، این مسئولیت سنگین بر دوش چه کسى نهاده شده است؟ چه فرد یا گروهى وظیفه حراست از عاشورا و آرمانهاى بلند آن رادارد؟
ثانیاً، حراست و پاسدارى چگونه انجام مى شود و شیوه آن چیست؟
در باره سؤال اول آنچه پیش از هر چیز به ذهن خطور مى کند، آنکه، تنها عاشورا شناسانند که توانایى حراست از آن را دارند، آن کس که با عاشورا بیگانه است، اهداف و آرمانهاى آن را نمى شناسد و یا به آن ایمان ندارد، چگونه مى تواند پاسدار عاشورا باشد؟
کسانى که با شناختى عمیق و ایمانى محکم، دل در گرو عاشورا و عاشورائیان دارند و از صمیم جان با آهنگ یا لیتنى کنت معکم فافوز فوزاً عظیم [24] مترنمند، وظیفه حفاظت و پاسدارى را بردوش دارند. پس این مسئولیت بزرگ بر دوش عموم شیعیان، به ویژه عالمان دینى سنگینى مى کند که نخست عاشورا را هر چه بیشتر و عمیقتر بشناسند، آنگاه به پاسدارى از آن همّت گمارند. امّا در باره پرسش دوم و چگونگى پاسدارى از عاشورا، درجات و مراتب مختلفى را مى توان در نظر گرفت؛ در درجه اوّل نکوداشت نام عاشورا و بزرگداشت شهیدان نینوا، وظیفه اى مهم و سنگین است. این مسئولیتى است که در توان توده مردم مى باشد. اقامه مراسم عزا و برپایى خیمه هاى عزادارى سالار شهیدان به راه انداختن دسته جات و هیئات و غیره، مى تواند شکل هاى مختلفى از این مهم باشد و هر کدام به نوبه خود لازم و ضرورى است و نشانه اى از تقوا و تعظیم شعائر الهى و عبادتى بزرگ است که از افضل قربات الى الله شمرده مى شود:
و من یعظم شعائر الله فانها من تقوى القلوب(حج/32).
در طول تاریخ این مجالس و محافل حسینى دشمنان فراوانى داشته است، یکى از آخرین آنها، تلاشهاى شیطانى رضاخان پهلوى در برچیدن مراسم عاشورا و محرّم و جلوگیرى از مجالس روضه خوانى و تشکیل هیئات بود که در این تلاش ناکام ماند و طولى نکشید که در سراسر ایران اسلامى، حتى در مناطق سنّى نشین، مراسم سوگوارى خامس آل عبا(ع) به شکلى با شکوهتر و گسترده تر، اقامه شد، بنابراین تضعیف مراسم سوگوارى و عزادارى حسینى(ع) به هیچ وجه جایز نیست. البته اکنون دشمن به خوبى واقف است که فرهنگ عاشورا سدّى محکم و بنیادین در مسیر مطامع نامشروع وى است. و مانع از پایمال کردن منافع مادى و سرزمین و اقلیمى و فرهنگ و تفکر مسلمانان مى شود، بسیارى از حرکت هاى ضد استکبارى و استبدادى که در میان ملتهاى مختلف به ویژه، ایران و لبنان و فلسطین رخ نموده، دقیقاً متأثّر از عاشورا و آرمانهاى کربلاست و چنانکه در پاره اى از کنفرانسها نیز رسماً اعلام شده، دشمن در فکر
شکستن این بنیان مستحکم است امّا از آنجا که فرهنگ عزادارى و بزرگداشت عاشورا، در اعماق جان آحاد مردم رسوخ کرده است و دشمن امید چندانى در خاموش کردن این چراغ ندارد، راه کار اصلى و راهبرد اساسى او ضربه به اهداف اصلى فرهنگ عاشورا است، اینجاست که بحث حراست و آسیب شناسى دقیق فرهنگ عاشورا و شناخت عمیق بایدها و نبایدهاى مراسم نکوداشت کربلائیان ضرورتى مضاعف مى یابد و البته مرحله دوم مسئولیت حفاظت و حراست از فرهنگ عاشورا، که پاسدارى از اهداف و آرمانهاى آن است و توده هاى مردم، به ویژه جوانان را با محتواى واقعى مصیبت نینوا آشنا مى کند، بر دوش عالمان و فرهیختگان و پرچمداران فرهنگ اصیل جامعه است. آنان اند که باید آسیب ها را بشناسند و جامعه را در جریان آنها قرار دهند و به شناخت و ایمان آنها از اهداف عاشورا و عوامل پیدایش مصیبت عظماى کربلا عمق بخشند. این وظیفه مهم عالمان دین است که با بدعت ها و انحرافات جاهلان و کوته فکران و تحریفات مغرضان و دشمنان به مبارزه برخیزند و درخت تناور فرهنگ عاشورا را از بیم آسیب ها و آفت ها مصونیت بخشند:
اذا اظهرت البدع فى امّتى فلیظهر العالم علمه فمن لم یفعل فعلیه لعنة الله؛ [25]
آنگاه که بدعت ها در امّت من بروز کرد، بر عالم است که علم خویش را آشکار کند. و گرنه لعنت خدا بر اوست.
به فرموده امام صادق(ع) عالمان وارثان انبیاء هستند پس وظیفه پاسدارى از آموزه هاى اهل بیت(ع) به ویژه کربلا و عاشورا بر دوش آنان است:
فانّ فینا اهل البیت فى کلّ خلف عدولاً ینفون عنه تحریف الغالین و انتحال المبطلین و تأویل الجاهلین؛ [26]
براى ما اهل بیت در میان هر نسلى، عادلانى است که تحریف افراطیان و دروغ مبطلان و تأویل جاهلان را از او دور مى سازند.
در میان عالمان بزرگ، همواره چهره هایى عالى قدر بوده اند که به این مهم همت گماشته اند و نگذاشته اند، پیرایه ها آسیبى جدّى بر فرهنگ عاشورا وارد کند. در همین دهه هاى اخیر شخصیّت هاى فرزانه اى همچون حاجى نورى، حاج شیخ عباس قمى، آیةالله بروجردى، امام خمینى، شهید مطهرى و رهبر معظم انقلاب را مى بینیم که پرچم پاسدارى از فرهنگ عاشورا، را برافراشته اند و مسیر حرکت تکاملى عاشورائیان را هموار ساخته و عالمانه و دلسوزانه، با هشدارهاى به موقع خود، به آسیب شناسى فرهنگ عاشورا پرداخته اند و از سر سوز با گوشزد کردن پاره اى از کاستى ها و انحرافات در مسیر عزادارى خامس آل عبا(ع) به آفت زدایى و اصلاح این شجره طیّبه همّت گماشته اند.
با الهام از آنچه آن عزیزان فرهیخته، در گفتار و نوشتار خود، یادآور شده اند، مى توان بحث حفاظت و حراست و آسیب شناسى فرهنگ عاشورا را در دو بخش بایده و نبایدهى مراسم سوگوارى سالار شهیدان تنظیم کرد.
بخش اول: نبایسته هاى فرهنگ عاشورا
عنوان نبایسته ه طیفى از مسائل و موضوعاتى را تشکیل مى دهد که مراسم و محافل سوگوارى باید از آنها منزّه و مبرّا باشند. مرزها و حدودى که باید توسط همگان از شرکت کنندگان و آحاد معمولى مردم تا بانیان و دست اندرکاران و مدیران و سخنرانان و مرثیه سرایان و مرثیه خوانان و غیره مراعات گردد و کسى اجازه تخطّى از آن را به خود ندهد. این مرزها و خطهاى قرمز شرعى - عقلى، پاره اى جنبه عملى و رفتارى دارد و پاره اى از آنها بیشتر به جنبه هاى نظرى و فکرى ارتباط پیدا مى کند.
آنچه در پى مى آید، گزارشى مختصر از اهمّ این مرزها است.
ارتکاب گناه و تخلّف از شرع
عزادارى و سوگوارى در رثاى سیدالشهدا(ع) على رغم پندارى که آن را به عصر صفویه نسبت مى دهد، از ضروریات مذهب اهل بیت(ع) است. طبق روایات متواترى که در صفحات گذشته، به گوشه هایى از عناوین آنها اشاره شد، نکوداشت حادثه عاشورا و مصیبت کربلا، عبادتى بزرگ [27] و به گفته امام خمینى(ره) از افضل قربات الى الله شمرده مى شود. [28] ولى شرط اولیّه این عبادت عظیم، پرهیز از محرّمات الهى در انجام دادن آن است. مراسم عزادارى چنانچه با کار خلاف شرع و آمیخته با گناه و ارتکاب حرام باشد، نمى توان براى آن چندان ارزشى قائل شد. به قول حاج میرزا حسین نورى(ره):
مستحب هر چند بسیار بزرگ باشد با حرام هر چند در نظر بسیار محقّر باشد، نتواند معارضه کند و طاعت الهى را نتوان به وسیله امرى که سبب غضب و سخط اوست به جاى آورد و به آن نزد خداوند تبارک و تعالى، متقرب شد بلکه مورد و محلّ تمام مستحبات آن فعلى است که به حب ذات جایز و مباح باشد. [29]
بر اساس مبانى دینى، هدف توجیه گر وسیله نیست و تنها با استفاده از روش ها و ابزارهاى مجاز و مشروع است که اقامه مجالس و مراسم عزادارى عبادت شمرده مى شود و این محافل را به اهداف والاى نهضت کربلا نزدیک مى کند. انّما یتقبل الله من المتقین.(مائده/27) آن هنگام که فرزندان آدم قربانى کردند و قربانى یکى پذیرفته و از آنِ دیگرى مردود شد هابیل، در پاسخ قابیل که او را به کشتن تهدید کرده بود، اعلام کرد: همانا الله از تقواپیشگان و پرهیزکاران مى پذیرد. این سخنى است که در همه جا، سارى و جارى است، از جمله در مراسم حسینى و همچنان که به بازرگان گفته مى شود: الفقه ثم المتجر باید تمامى دست اندرکاران مجالس عزادارى خامس آل عبا و حسینیه ها و هیآت، وظیفه خود بدانند که احکام فقهى و شرعى مربوط به این مجالس را فرا گیرند و دنبال کنند، تا مراسم آنها، داراى آثار ارزشمند معنوى باشد و بوى و عطر سیاست حسینى بگیرد. چگونه مى توان در رثاى سیدالشهداء و مصائب جانسوز او، در ماتم نشست ولى مراسم او را با ارتکاب گناه سر پا نگه داشت. در حالى که خود آن حضرت، هدف از قیام خود را با فرزدق اینگونه در میان مى گذارد:
یا فرزدق، انَّ هؤلاء قوم لزموا طاعة الشیطان و ترکوا طاعة الرحمان، و اظهروا الفساد فى الارض و ابطلوا الحدود و شربوا الخمور و استأثروا فى اموال الفقراء و المساکین و أنا اولى مَنْ قام بنصرة دین الله و اعزاز شرعه و الجهاد فى سبیل الله تکون کلمة الله هى العلیا؛ [30]
امویان پیروى شیطان را برگزیده و طاعت رحمان را رها کردند. در زمین به رواج فساد پرداخته، حدود را باطل و شراب مى نوشند و اموال فقرا و مساکین را به یغما مى برند و من از هر کس دیگر سزاوار ترم که به یارى دین و عزّت بخشى شرع و جهاد در راه خدا قیام کنم تا کلمة الله سرفراز و برافراشته شود.
وقتى روح قیام حسینى، مبارزه با طاعت شیطان و فساد و گناه و چپاول دارائى مستمندان است، چگونه مى تواند مجالس نکوداشت آن قیام، همراه با پیروى شیطان و تخلّف از مقرّرات شرع و دین باشد؛ حال اگر مجالس سالار شهیدان با اموال نامشروع بر پا شود، وهزینه هاى آن از طریق ربا، اجحاف به مردم، غصب اموال دیگران، رشوه، کم کارى، تضییع حقوق، نپرداختن خمس و زکات و حقوق شرعیه، تأمین گردد، اگر از طریق یغما بردن اموال عمومى و چپاول بیت المال، خیمه حسینى برافراشته گردد، آیا مى تواند وسیله تقرّب الى اللّه باشد؟
اگر مرثیه خوانان، از غنا و شیوه هاى لهوى در مراسم عزادارى بهره جویند و به اسم سبک جدید و نوآورى، به سراغ سبکهاى نا مشروع بروند، چگونه مى تواند طاعت محسوب شود؟ در حالى که به گفته شیخ انصارى(ره) ادلّه مشروعیت استحباب مرثیه سرایى و گریاندن، نمى تواند مجوز ارتکاب غنا و لهو باشد و در برابر محرّمات قرار گیرد. ادله مستحبات چیزى را مستحب مى شمرد که از راه مباح و مشروع تحقق یابد و فى نفسه، محرم نباشد اما هرگاه پاى گناه و خلاف شرع به میان آمد، استحباب آن کار نیز نفى خواهد شد. [31]
طبق این معیار است که بر اساس مبانى فقهى، اگر صداى بلندگوى مجالس، مزاحمت براى دیگران فراهم آورد، اگر عزادارى به گونه اى باشد که ضرر جسمى قابل ملاحظه اى براى فرد داشته باشد و اگر گویندگان و سخنرانان و مرثیه سرایان و خوانندگان، به جعل اکاذیب بپردازند و بدون نقل از منابع معتبر تاریخى و مقتل قابل قبول، به قصّه پردازى مشغول شوند و به هدف جلب مستمع و راضى نگه داشتن مخاطب و پُر کردن مجلس، و کسب درآمد و شهرت به هر شیوه و روش و سخنى متشبّث شوند، در این قبیل موارد چگونه مى توان مشروعیت این اعمال را امضا کرد، تا چه رسد به پذیرش استحباب و مقرّب بودن آنها؟
آیا وظیفه و تکلیف شرعى گروه هاى گرداننده و برپاکننده محافل حسینى آن نیست که به متون معتبر و مستندهاى صحیح مراجعه کنند، سطح معلومات و اطلاعات خود از مقاتل را بالا ببرند و با تحقیق و تتبّع، به این حرفه مقدّس و ارزشمند که پاداشى جز بهشت ندارد، مشغول شوند و آن را وسیله کسب مال و آبرو قرار ندهند؟ آیا این وظیفه مدیران فرهنگى جامعه و سیاست گذاران کلان در این بخش نیست که با توجه به بُعد تأثیرگذارى و اهمیتى که مجالس سوگوارى دارد، در جهت سامان دهى ناهنجارى هایى که ذکر شد یا وجود دارد، اقداماتى انجام دهند؟ به نظر مى رسد: همچنان که در سایر رشته هاى هنرى و فرهنگى، دست اندرکاران و تولید کنندگان این آثار آموزش کافى مى بینند، مى توان مراکزى آموزشى فراهم آورد تا افراد دست اندرکار همچون شاعران و مدّاحان و نویسندگان و روضه خوانان و...به طور تخصّصى اطلاعات لازم در این بخش را فرا گیرند و با استفاده از آموزش زبان عربى و تاریخ صدر اسلام و حادثه کربلا و مقتل هاى مختلف و همچنین احکام فقهى مرتبط با عزادارى و احادیث و روایات این باب و مطالب هنرى و اخلاقى لازم براى این رشته ها، به هر چه بهتر و با شکوه تر برگزار شدن مجالس عزادارى خامس آل عبا(ع) طبق شرع کمک کنند. خود، عاشورا را بشناسند تا بتوانند به دیگران آن را بهتر معرّفى کنند. حاج میرزا حسین نورى(ره) (م 1320ه ق) بیش از یک قرن پیش با دلى سوخته وارد عرصه این جهاد بزرگ علمى شد و به مبارزه با نقل اکاذیب و مطالب بى پایه و اساس و غلوّآلود پرداخت و بى اعتبارى کتبى همچون اسرار الشهادة و مفتاح الجنان را به اثبات رسانید و وظیفه روضه خوانان را این دانست که نه تنها مستند نقل خود را بگویند بلکه نباید به مجرّد دیدن خبرى و حکایتى در یک کتاب به آن قناعت کنند. [32] او با بیان پاره اى از نمونه هاى دروغ از مصیبت ها و قصّه ها نوشت:
الحق جاى گریستن است امّا نه بر این مصیبت بى اصل، بلکه در گفتن چنین دروغ واضح و افترا بر امام(ع) در بالاى منبر و نهى نکردن آنان که متمکّنند از نهى کردن. [33]
حاج نورى از کذب خبرهاى مبالغه آمیزى همچون ششصدهزار سوار و پانصد هزار پیاده اعلام کردن لشگر دشمن و تعداد مقتولین به دست سیدالشهدا(ع) را سیصد هزار و به دست ابى الفضل(ع) را بیست و پنج هزار شمردن و روز عاشورا را هفتاد ساعت دانستن، پرده برداشت و به روضه خوانانى که بناى درستکارى دارند، توصیه کرد: از اساتید اهل فنّ جویا شوند و به اغواى شیطان، رسم تازه گویى نگذارند و از هر کتابى هر چند جُنگُ المزخرفات، نقل نکنند. [34]
سست کردن پایه هاى اجتماعى مذهب و دین
یکى دیگر از نبایسته هاى رفتارى در مراسم عزادارى، پرداختن به کارهایى است که پایه هاى اجتماعى مذهب را سست و تضعیف مى کند و آموزه هاى دینى را در چشمان دوست و دشمن موهون و لرزان جلوه مى دهد. یکى از مرزهاى فقهى سوگوارى براى سالار شهیدان(ع) همین است که موجب وهن مذهب نشود. [35] رفتارهاى موهون ممکن است، با صرف نظر از وهن انگیز بودن، خود، فى نفسه، نیز حرام باشند و ممکن است خودشان، بدون توجّه به وهن انگیزى آنها، مباح و روا باشند. در هر حال وقتى شیوه سوگوارى و مطالب ارائه شده توسط گویندگان و مضامین القاء شده توسط مرثیه خوانان، به گونه اى بود که موجب تحقیر دین و مذهب شد و آموزه هاى دینى را غیرعقلانى و بى پایه و اساس معرّفى کرد، باید با حساسیّت کامل از این امور اجتناب کرد. به قول حاجى نورى وقتى سخنران هر قصّه و مطلب دروغ و راستى را با هم آمیخت و هر خبر بى پایه و اساس را بدون مراجعه به اسناد معتبر نقل کرد یا از خود بافت، علاوه بر گناه و حرامى که مرتکب شده سبب وهن مذهب و افتضاح ملت گردیده است، گسترش این منکر بزرگ بدانجا مى انجامد که در کتب خود بنویسند: شیعه بیت کذب است. [36] به گفته شهید قاضى طباطبایى؛ یکى از مضرّات این کار، هر چند از روى محبّت نسبت به سیدالشهدا باشد، آن است که دشمنان تشیّع به خصوص وهّابى مسلک ها، اصل تاریخ کربلا را به آن دروغها ضمیمه کرده و اساس صحیح را قیاس به آن ناصحیحها کرده و انکار مى کنند، چنانچه ابن تیمیه حرانى حنبلى، با کمال بى حیایى اصل تاریخ و حادثه کربلا را انکار کرده و ادعا کرده سر مبارک سیدالشهدا(ع) را به شام نبرده اند و از خاندان آن حضرت کسى را اسیر نکرده اند. [37]
اگر مصلحانى چون حاجى نورى، یک صد سال پیش به موضوع وهن مذهب توجه کردند و همگان به ویژه عالمان را به مبارزه با برخى پدیده هاى عزادارى که موجب وهن مذهب مى شود، دعوت نمودند، در زمان حاضر که سطح علمى و آگاهى افکار عمومىِ مردم، به ویژه جوانان و دانشجویان، ارتقاء یافته است و درا ین عصر، که عصر ارتباطات نام گرفته و فن آورى اطلاعات بشر را قادر کرده، در زمانى بسیار اندک با استفاده از شیوه هاى نوین رسانه اى و نرم افزارى هر پیامى را به دورترین نقاط زمین بفرستد، در چنین زمانى، هرگاه مطلبى بى پایه گفته یا نوشته شود، یا رفتارى ناصحیح و نامعقول از گروهى سر زند یا شعار و رثایى غلوآلود و شرک آمیز سرداده و خوانده شود، فوراً این قبیل شعار، گفتار، نوشتار و رفتار به سراسر عالم مخابره مى شود و زمینه را براى دشمنانى که مترصد ضربه زدن و ایراد اتهام بر مذهب اهل بیت(ع) و مسلمانان مى باشند، فراهم مى آورد و در نتیجه خسارات جبران ناپذیرى را بر جاى خواهد گذاشت که با اساس پیام عاشورا ناسازگار است.
به ویژه در حال حاضر که در پى وقوع انقلاب اسلامى، فرهنگ عاشورا، توان نیرومند خویش را در صحنه بین المللى در مبارزه با قدرتهاى شیطانى و افشاى چهره واقعى استکبار جهانى به اثبات رسانیده است و آنان که منافع خود را با پیام حسین(ع) در خطر مى بینند، آماده اند با هر بهانه اى سیل خروشان امواج تبلیغى خود را گسیل دارند و افکار عمومى جهانیان، به ویژه جوانان آرمان گراى مسلمان و حقّ طلب را که اکنون در بسیارى از مناطق حسّاس همچون لبنان و فلسطین به سوى اهداف حسین(ع) جلب شده است، منحرف کنند و آنان را از دنبال کردن سیره و روش حسین(ع) مأیوس گردانند. بر اساس همین هوشمندى و زمان شناسى است که فقیهان بزرگى همچون امام خمینى(ره) عزادارىِ موهن مذهب را ناروا دانسته و تحریم کردند. معمار جمهورى اسلامى با آنکه معتقد بودند عاشورا با همان سنت هاى سابق باقى باشد و دسته جات سینه زنى و نوحه خوانى به همان قوت خودش باشد و سینه زنى و نوحه خوانى ها را رمز پیروزى ملّت مى شمرد و هشدار مى داد که قلمفرساها، با اسامى مختلف، شما را از این مسیر منحرف نکنند. با این همه نسبت به جهات غیر شرعى عزادارى حساس بود و مى فرمود:
ما و هیچ یک از دینداران نمى گوئیم که با این اسم هر کس، هر کارى مى کند خوبست. [38]
در همین ارتباط، از کارهاى ناروایى که بسیارى از اوقات وهن مذهب را نیز در پى دارد و پرهیز از آن ضرورى است. رقابت هاى ناسالمى است که گاهى میان دسته جات عزادارى و هیئت هاى مذهبى بروز مى کند و موجب دودستگى و پراکندگى مى گردد، چشم و هم چشمى در محافل سوگوارى و عاشورائیان سمّ مهلک و کشنده اى است که اهداف عزادارى را زیر سؤال مى برد و جوانان عاشق ابى عبدالله(ع) را دلسرد مى کند. میرزاى نائینى(ره) فقیه بزرگ عصر مشروطیّت، در پاسخ استفتائى که از اهالى بصره و اطراف آن در باره به راه انداختن دسته جات و مواکب عزادارى به ایشان رسیده بود، مى نویسد:
بیرون آمدن دسته ها در کوچه و خیابانها، از آشکارترین مصادیق عزادارى و رسانیدن پیام حسینى به دور و نزدیک است و اشکالى ندارد.
ولى در ادامه تأکید مى کند:
لکنّ اللازم تنزیه هذا الشعار العظیم عما لایلیق بعبادة مثله من غناء او استعمال الات اللهو و التدافع فى التقدم و التأخّر بین اهل محلّتین و نحو ذلک و لو اتّفق شى ء من ذلک فذلک الحرام الواقع فى البین هو المحرم و لا تسرى حرمته الى مواکب العزاء؛ [39]
لیکن لازم است، این شعار بزرگ از هر کار ناپسند که شایسته براى چنین عبادتى نیست، پاک باشد. از خوانندگى حرام و به کارگیرى ابزار لهو و رقابت دسته جات در جلو و عقب افتادن از یکدیگر و نزاع بین دو محلّه و مانند آن باید پرهیز شود، اگر این قبیل اتفاقات و کارهاى ناپسندى رخ دهد، حرام است، هر چند حرام بودن آن به حرکت دسته براى عزادارى سرایت نمى کند.
این پاسخ که در 5 ربیع الاول 1345ه ق تحریر شده، توسط ده نفر از فقهاء بزرگ همچون حضرات آیات حکیم، خویى و کاشف الغطاء نیز مورد تأیید قرار گرفته است.
از سر فصل هاى مهم نبایدهاى عاشورا که در بحث آسیب شناسى، مهمترین بخش را تشکیل مى دهد و به ابعاد مختلف فکرى و نظرى و اعتقادى عاشورا مربوط مى شود شناخت تحریفات عاشورا و اطلاع رسانى نسبت به آن است. اهمیّت این بخش از آن رو است که به اندیشه عاشورا و ابعاد سازنده آن پیوند مى خورد و تأثیرى ژرف در سرنوشت حال و آینده جامعه دارد.
شخصیت فرهیخته و زمان شناسى که با دقت بر روى واژه تحریف بر این آسیب انگشت نهاد و ابعاد آن را تشخیص داد و معرّفى کرد، شهید آیت الله مطهرى(ره) است. از نگاه وى که به پیشتازى حاجى نورى در این موضوع تأکید دارد، اگر کارى کنند که یک جمله یا نامه یا شعر مثلاً، آن مقصودى را که باید بفهماند، نفهماند و مقصود دیگرى را بفهماند، این تحریف است.
البته تحریف همچنان که در یک سخن عادى ممکن است رخ دهد، مى تواند در یک موضوع بزرگ اجتماعى رخنه کند، تحریف هر چند، نباید بشود و محکوم است ولى اگر در سخن عادى باشد، خطرناک نیست، چون به حیات و سعادت اجتماع ضربه نمى زند و در مسیر اجتماعى انحراف ایجاد نمى کند. ولى اگر یک موضوع اجتماعى بزرگ تحریف شود، مثلاً تحریف کردن شخصیتها، آنان که قولشان، عمل و خُلقشان براى مردم نمونه وحجّت است، خیلى خطرناک است. حادثه کربلا، حادثه اى بزرگ است که در تربیت و خُلق و خوى مااثر جدّى دارد. حادثه اى که میلیون ها نفر و قهراً میلیون ها ساعت براى آن صرف مى شود ومبالغ هنگفتى هزینه مادّى آن مى گردد، تحریف در چنین حادثه اى ضررهاى جبران ناپذیر دارد.
در باره عوامل تحریف، استاد مطهرى(ره) از دو عامل: اغراض دشمنان و تمایل بشر به اسطوره سازى به عنوان عوامل عمومى تحریف تاریخ که اختصاص به حادثه عاشورا ندارد، یاد مى کند، پس از آن عامل سومى به عنوان عامل خاصّ که تنها مربوط به حادثه کربلاست یاد مى کند، عاملى که موجب گشت استفاده از هر وسیله و ابزار هر چند نامقدس تجویز شود. براى رسیدن به هدفى مقدس عدّه اى گفتند: گریستن بر امام حسین(ع) هدفى مقدّس و منزه است و براى رسیدن و انجام دادن آن، هر کارى مجاز و رواست، در نتیجه افرادى در این قضیه دست به جعل و تحریف زدند. [40]
سرفصل مهم دیگر در سخن شهید مطهرى(ره) در ارتباط با تحریف عاشورا، بحث انواع تحریف است. او تحریف را به دو گونه لفظى و معنوى تقسیم مى کند. تحریف لفظى، عوض کردن ظاهر یک چیز است، تصرّف در ظاهر گفتار و سخن دیگران و کم و زیاد کردن آن، تحریف لفظى است. تمامى قصّه ها و حکایات بى پایه و اساس که در باره حادثه کربلا گفته شده و در نقل هاى تاریخى غیر معتبر انعکاس یافته و در کتاب لؤلؤ و مرجان حاج میرزا حسین نورى(ره) به آن اشاره شده، از مصادیق تحریف لفظى عاشورا شمرده مى شود. امّا تحریف معنوى که صد بار خطرناک تر از تحریف لفظى است آن است که مثلاً یک جمله، بدون کم و زیاد کردن الفاظ آن، به گونه اى تفسیر و توجیه شود که درست بر خلاف و ضدّ معناى واقعى آن باشد. نمونه این تحریف را نسبت به روایت پیامبر اسلام(ص) یا عمّارتقتلک الفئة الباغیة؛ اى عمار گروهى باغى و سرکش تو را مى کشند، شاهدیم. در جنگ صفّین وقتى عمار به دست لشگر معاویه به قتل رسید، یک مرتبه فریاد از همه جا بلند شد که معاویه و یارانش باطل و سرکش اند، چون قاتل عمّار مى باشند. اینجا بود که معاویه دست به تحریف معنوى روایت زد و اعلام کرد: ما کشنده عمار نیستیم، عمار را على(ع) کشت که او را به صفین آورد و موجب کشتنش را فراهم کرد. تحریف معنوى یک حادثه تاریخى به این است که علل و انگیزه ها یا اهداف آن به گونه اى بیان و تفسیر شود که بر خلاف اصل آن باشد.
تحریف هاى معنوى حادثه عاشورا
حماسه کربلا، از یک سو علل و عواملى دارد و از سوى دیگر اهداف و اغراض عالى، که این علل و اهداف گرفتار تحریف، گردیده اند، عدّه اى عالمانه یا جاهلانه، عامدانه یا غافلانه، نهضت حسینى را به گونه اى تفسیر کرده اند که یا علل و عوامل پیدایش این رخداد را دستخوش تغییر مى کند و آن را دگرگونه جلوه مى دهد یا اهداف آن را به گونه اى معرّفى مى کند که با اهداف واقعى آن و متون تاریخى مستند و پژوهش هاى عمیق علمى ناسازگار است. آنچه در پى مى آید، گزارش گونه اى از این تحریفات است.
عاشورا، کفّاره گناهان مردم
از جمله تحریفات معنوى که هدف اصلى قیام اباعبدالله(ع) را وارونه جلوه مى دهد، پندارى است که بسیارى از افراد قشرى و شاید مقدس دارند و مى گویند: امام حسین(ع) براى بخشش گناهان شیعیان خود کشته شد. اینان با تشبّث به روایاتى که فضیلت گریستن بر سیدالشهدا(ع) را بر مى شمرد و تشویق و ترغیب به عزادارى مى کند و پاداش آن را آمرزش گناهان و ورود به بهشت برین مى داند، [41] تمامى اهداف حسینى را به یکباره فراموش مى کنند و نوعى اباحه گرى و روایى گناه را ترویج مى کنند. شبیه آنچه در اندیشه مسیحیت راه یافته است که مسیح(ع) را فادى لقب مى دهند و به دار آویخته شدن او را ،کفاره معاصى امّت اومى پندارند. [42]
خطر این تحریف آن است که نه تنها قیام حسینى، کالبدى مى شود، بى روح و بى خاصیت، بلکه وسیله و ابزارى مى گردد، در دست کسانى که صددرصد در برابر اهداف حسینى قرار گرفته اند. این تحریف هدف امام حسین را دقیقاً وارونه و بر عکس مى کند. اگر هدف از حماسه کربلا، اطاعت الله و عصیان شیطان و اقامه ارزشهاى دینى بود، در این تفسیر، کاملاً، این اهداف منسوخ مى شود وجاى آن را صرف گریستن و اقامه محافل عزادارى، بدون ذکر معارف دینى و احکام شرعى، مى گیرد. در این تحریف، عاشورا، مى تواند ابزارى گردد در دستان افرادى که از نظر شخصیت و چهره واقعى، تفاوتى با امویان و قتله امام حسین(ع) ندارند، کسانى که اگر در محرم 61هجرى بودند، چه بسا در لشگر عمر سعد قرار مى گرفتند.
در برابر این تحریف وظیفه عالمان آگاه و متعهد آن است که با مستند سازى دقیق و استفاده از کلمات امام حسین(ع) و اهل بیت(ع) و سیره و رفتار ایشان و اصحاب و یارانشان، بى اساسى این تحریف برداشت گونه را براى عموم مردم آشکار گردانند.
عاشورا، تکلیف خصوصى امام حسین(ع)
تحریف دیگرى که چه بسا در قالب برداشتى علمى از حماسه خونبار کربلا، ممکن است جلوه کند، به علل و عوامل رخداد نینوا مى پردازد و آن را وظیفه شرعى و تکلیف خصوصى سیدالشهدا(ع) معرّفى مى کند. طبق این برداشت مقتضاى روایات آن است که حادثه کربلا را، قضیه اى بدانیم که از ابتداى خلقت رقم خورده بوده و این تکلیف امام حسین(ع) بود که بر اساس همان فرمان ازلى الهى عمل و خود را قربانى و فدا کند. در این رابطه، سخن آن حضرت خطاب به ابن عباس و ابن زبیر : انّ رسول الله(ص) قد امرنى بامرٍ و انا ماض فیه؛ پیامبر(ص) مرا مأمور به فرمانى کرده که به دنبال آن مى باشم و سخن ایشان به محمّد حنفیه اتانى رسول الله(ص) بعد ما فارقتک فقال: یا حسین اخرج فان الله قد شاء ان یراک قتیلا؛ [43] پیامبر(ص) را مشاهده کردم که به من فرمان خروج داد، چون خداوند مى خواهد مرا کشته ببینید، مى تواند مستند این برداشت قرار گیرد. همچنین روایات فراوانى که نشان مى دهد، پیامبران و اولیاى الهى همچون: نوح، ابراهیم، ذکریّا، عیسى، یوشع بن نون و پیامبر خاتم(ص) از وقوع قتل امام حسین(ع) توسط جبرئیل خبر داشته و به دیگران نیز اطلاع داده بوده اند گویا حادثه کربلا، حادثه اى خاصّ و مخصوص فرزند رسول خاتم(ص) بوده که از ازل رقم خورده است و امام حسین(ع) چاره اى جز انجام دادن آن را نداشته است.
این برداشت به ظاهر علمى و مستند، تحریفى ماهرانه است که به قول شهید مطهرى(ره)، حادثه کربلا را از نظر اثر مفید داشتن عقیم مى کند. وقتى گفته شد دستور خصوصى، این حادثه از مکتب بودن و قابل پیروى بودن، بیرون رانده شده و نشان داده شده در برابر ظلم و ستم و فساد و تباهى، اسلام دستور عمومى ندارد، تنها تکلیف خصوصى امام حسین(ع) بوده است که در برابر این ناهنجارى ها بایستد و جان فدا کند. [44] خطر این تحریف خطرناک آن است که قیام حسین(ع) را از اسوه بودن مى اندازد و نیروى حرکت و الگوى قیام را از ملل عالم که مى خواهند از یوغ استبداد و ظلم و استکبار و جهالت رهایى یابند و به حق و عدالت و پاکى روى آورند، مى گیرد.
منقولات تاریخى و روایاتِ مستند این برداشت، که فرمان پیامبر (ص) را به امام حسین(ع) منعکس مى کند و از مطلع بودن اولیاى بزرگ الهى از جریان کربلا خبر مى دهد منافات با این حقیقت ندارد که سیدالشهدا(ع) به عنوان امام معصوم؛ که سیره و روش او سنت است و حجّت و قابل تمسک، پیروان و عاشقان او نیز، همچون خود او موظّفند در برابر بى عدالتى و اسلام زدایى امویان هر زمان، بایستند و از حریم دین الهى و حقوق انسانى دفاع کنند. امام خمینى(ره) در همین زمینه مى فرماید:
حضرت سیدالشهدا،سلام الله علیه، به همه آموخت که در مقابل ستم، در مقابل حکومت جائر چه باید کرد.
و مى فرماید: عمل امام حسین، سلام الله علیه، دستور است براى همه، کل یوم عاشورا و کل ارض کربلا. [45]
عاشورا و تحریف هاى نو
نکته درخور اهمّیت، در بحث آسیب شناسى وقایع و فرهنگ ها، آن است که با گذشت زمان و سپرى شدن شرایط فرهنگى و سیاسى جامعه، تحریف ها نیز دگرگون شده و رنگ عوض مى کند چنین نیست که تحریفى تا ابد بماند، تحریف پرده و پوششى است که با آشکار شدن حقیقت، رخ در نقاب کشیده و همچون کف روى آب، نابود و مضمحل مى گردد.
کذلک یضرب الله الحقّ و الباطل، فامّا الزبد فیذهب جفاءً و اما ما ینفع الناس فیمکث فى الارض...(رعد/17.).
اما رفتن و اضمحلال مصداقى از مصادیق تحریف، بدان معنا نیست که خطر تحریف به کلّى از میان رفته باشد، بلکه عمر گونه اى از تحریف به سر مى آید و گونه اى دیگر که چه بسا پیچیده تر است، قارچ گونه سر از زمین بر مى آورد و مانع نورافشانى حقیقت یک واقعه یا مکتب مى شود.
با این مقدمه، در بررسى تحریف هاى معنوى عاشورا، باید اذعان کرد، دو تحریف پیش گفته، تحریفهایى بود که در دهه هاى گذشته و پیش از انقلاب اسلامى، جولانگاه زیادى داشتند و با طلوع خورشید انقلاب و روشنگرى حقایق توسط رهبر کبیر انقلاب و فرزانگانى چون شهید مطهرى، تا حدودى، زوایاى پنهان آن تحریف و آسیب ها پدیدار گشت، هر چند خطر آنها را نمى توان صددرصد منتفى شمرد و امکان بروز آنها با شیوه ها و قرائت هایى نوین وجود دارد. ولى در این سالهاى اخیر، در گوشه و کنار، از گفتار و نوشتار پاره اى محافل و نشریّات، زمزمه هایى به گوش مى رسد که از تکوین نطفه هایى نو از تحریفات جدید خبر مى دهد. امروزه با ادبیاتى متفاوت و گویش هایى نوین، مطالبى پیرامون فرهنگ عاشورا بیان مى شود که مى تواند نشانگر برخى بیمارى ها باشد. پیش از این در مقاله پیوند دین و سیاست در گفتمان عاشور، گوشه هایى از این آسیب ها که در قالب برداشت جدید از فرهنگ عاشورا و تغییر برداشت سیاسى از آن، ارائه مى شد، بررسى شد. [46] در اینجا به طور فشرده و گذرا، به نشانه هایى دیگر که عمدتاً بر محور تضعیف پایگاه اجتماعى فرهنگ عاشورا و ابعاد سازنده آن متمرکز است و در مقام تقدّس زدایى از عاشورا و خشونت زا معرفى کردن فرهنگ آن مى باشد، مى توان اشاره نمود و تجزیه و تحلیل عمیق آن را به فرصتى دیگر واگذار کرد.
اینکه اخیراً برخى افراد، عزادارى امام حسین(ع) را ادامه آیین سوگ سیاوش بر اساس اساطیر ایران باستان مى شمرند که مردم تا پیش از دوره صفویّه براى نه گفتن به حکومت، به آن مى پرداختند و با از بین رفتن آیین سیاوش و جایگزینى عزادارى امام حسین(ع) این آیین ها در خدمت حکومت قرار گرفت، اینکه میان امام حسین(ع) با تراژدى هاى افسانه اى همچون آنتیگونه، تامس موروجان پروکتور مقایسه مى شود و با این مقایسه، تراژیک بودن عاشورا القاء مى گردد، اینکه مى گویند: امروزه دیگر از دشمنان و کشندگان امام حسین(ع) خبرى نیست و هنوز هم از داستان حسین استفاده کردن و عنصر انتقام، عنصر کینه توزى و عنصر خشونت و خونریزى را زنده نگه داشتن و از طریق تحریک عواطف، دشمنان موهوم و غیر موهوم تراشیدن و این حادثه را خرج آن امور کردن، شایسته نیست. اینکه القاء مى شود پیامبر(ص) در بدر و حنین شمشیر زد و کربلا پیامدهاى همان جنگ ها بود و خشونت فرزند خشونت است و درخت خشونت میوه هایى جز خشونت به بار نمى آورد اینکه؛ فرهنگ شهادت خشونت آفرین شمرده مى شود، اینکه پیشنهاد تغییر زیارتنامه امام حسین(ع) و جایگزینى آزادى به جاى اشهد انک قد اقمت الصلوة و اتیت الزکوة و امرت بالمعروف و نهیت عن المنکر داده مى شود، اینکه، براى قرنها بزرگداشت قیام عاشورا، حاصلى جز تأثّر و حزن ارزیابى نمى شود، و مواردى از این قبیل، نشانه هایى از این واقعیّت است که جامعیّت و تقدّس فرهنگ عاشورا، در قالب مطالبى به ظاهر زیبا و فریبا، با آسیب هایى جدید و پیچیده مواجه است و مواجهه و دفع این آسیب ها، نیازمند تبیین مکتب عاشورا با ژرف اندیشى و نکته سنجى همه جانبه است.
نتیجه القائاتى نظیر القائات بالا، بى خاصیت کردن فرهنگ عاشورا و ربودن این مکتب سازنده از دست ملتهاى ستمدیده است. آیا به راستى عاشورا جنبه هاى اساطیرى و افسانه اى دارد که با اسطوره افسانه سیاوش و غیره مقایسه شود؟ در حالى که از شگفتى هاى حماسه کربلا آن است که تمامى خصوصیات و ویژگیهاى آن حادثه، با ذکر جزئى ترین مسائل، در سینه تاریخ مضبوط است و متون تاریخى و روایى مستند، به طور دقیق، این واقعیّت را گزارش مى کنند، البته ممکن است در برخى نوشته جات غیر معتبر مطالبى مبالغه آمیز و اغراقى مطرح شده باشد که جنبه اسطوره اى داشته باشد ولى این دلیل نمى شود که این سند مقدّس و این حادثه مستند معتبر را اسطوره بخوانیم یا با افسانه ها مقایسه کنیم. به قول شهید مطهرى، ما وظیفه داریم آن را از چنگ افسانه سازها بیرون آوریم. [47] نه اینکه به این تحریف دامن بزنیم.
آیین عزادارى سید مظلومان(ع) چنانچه در صفحات پیشین گذشت، چه ربطى به آیین سوگ سیاوش دارد؟ در حالى که این آیین از زمان ائمه اطهار(ع) و از همان روز عاشورا، معمارى شد، براى آنکه عاشورا، به عنوان یک مکتب زنده بماند و خون ثارالله در کالبد جوامع به جریان افتد و به آنها حیات طیّبه و زندگى شرافتمندانه هدیه کند. عاشورا ، توسط ولىّ مطلق الهى و عبد صالح و انسان کامل و معصومى چون سیدالشهداء(ع) و نه یک موجود اساطیرى آفریده شد، براى آنکه شاخص حرکت تعالى بشر باشد و با انگشت اشاره اش، سمت و سوى زندگى را نشان دهد. عاشورا، دو چهره دارد، همچنان که در آن رحمت، رأفت و عشق به همه خوبى ها و زیبایى ها موج مى زند، چهره دیگر آن زشتى و شیطنت و فساد و تباهى است و انسان عاشورایى همچنان که درود و سلام و عاطفه خود را نثار چهره رأفت و رحمت آن مى کند، نمى تواند از لعن و نفرین نسبت به قاتلان و کشندگان امام حسین(ع) که چهره دیگر کربلا را ترسیم کردند غافل باشد. شیعه تولّى و تبرّى را یک جا دارد و از هیچ یک از این دو، به بهانه دیگرى غافل نمى شود. امروزه هر چند کشندگان امام حسین(ع) جز نام ننگ، چیزى براى خود باقى نگذاشته اند، ولى نمى توان منکر ادامه حیات اندیشه و خط و فکر امویان بود و تا زمانى که این فکر و اندیشه زنده است، ذکر و یاد سیدالشهدا(ع) و لعن و نفرین بر قاتلان او تداوم مى یابد، از این رو است که در دعاى ندبه مى خوانیم: این الطالب بدم المقتول بکربل.
اسلام، هم جاذبه، هم دافعه دارد، نمى توان با نام مبارزه با خشونت و رواج تساهل و تسامح و آموزه هاى پلورالیستى، منکر حقّ و باطل شد و این دو صف را از یکدیگر متمایز نساخت. اسلام بدون برائت از کفر و الحاد و نفاق و لعن و نفرین بر شیطان و طاغوت و ظالم و مستکبر، اسلام نیست. تولّى و تبرّى و خودى و غیر خودى از مباحث عمیق قرآنى است:
لا تجد قوماً یؤمنون بالله و الیوم الاخر یوادّون من حادّ الله و رسوله و لو کانوا اباءهم او ابناءهم او اخوانهم او عشیرتهم...اولئک حزب الله؛ (مجادله/22)
نمى یابى مؤمنان به خدا و قیامت را که دوستان کسانى باشند که مخالفت با خدا و رسول او مى کنند، هر چند پدران یا فرزندان یا برادران یا خویشاوندان آنان باشند. اینها حزب خدایند.
از این رو است که بر طبق روایات اهل بیت(ع) همچنان که سلام بر امام حسین(ع) عبادت است و فضیلت فراوانى دارد، لعن و نفرین بر قاتلان او نیز عبادت است و ثواب زیادى دارد.
امام رضا(ع) به ریّان بن شبیب فرمود:
یابن شبیب ان سرّک ان تسکن الغرف المبنّیة فى الجنة مع النبى و اله فالعن قتلة الحسین(ع)؛ [48]
اى فرزند شبیب، اگر خشنود مى شوى که در غرفه هاى بهشتى، در جوار پیامبر و آل او سکنى گزینى، قاتلان امام حسین(ع) را نفرین کن.
لذا کمتر زیارتى از زیارات امام حسین(ع) را مى توان سراغ گرفت که در کنار سلام بر او و یارانش، لعن بر قاتلان آنها ذکر نشده باشد، با وجود آنکه این زیارات از امامان معصوم(ع) و اهل بیت(ع) و در متون معتبر نقل شده و بسیارى از آنها از جهت سند نیز به هیچ وجه قابل خدشه نمى باشد.
بخش دوم: بایسته هاى فرهنگ عاشورا
توجه و حرکت به سمت و سوى اهداف عالیه مکتب عاشورا و آموزه هاى آن و غافل نشدن از علل و انگیزه هاى قیام سالار شهیدان(ع)، از جمله موضوعاتى است که در حیطه مباحث آسیب شناسى فرهنگ عاشورا مورد تجزیه و تحلیل قرار مى گیرد. اینکه آیا محافل سوگوارى و مراسم عزادارى کنونى تا چه اندازه در مسیر آن اهداف قرار دارند و از این بعد از چه ضعفها و کاستى هایى رنج مى برند که نیازمند ترمیم است، پرسشى است که پاسخ آن نیازمند تأمّل جدّى است. اهداف عاشورا را باید ترسیم و تعیین کرد، آنگاه آیین نکوداشت کنونى را با آن سنجید و حدود انطباق با آن اهداف را به دست آورد.
علل و انگیزه هاى حماسه کربلا را مى توان در سه محور عمده طبقه بندى کرد:
1. احیاى ارزشهاى انسانى و اخلاقى
2. احیاى ارزشهاى دینى و اسلامى
3. احیاى ارزشهاى عرفانى و معنوى.
بررسى و تحلیل فشرده این سه محور را پى مى گیریم تا میزان انطباق آنچه در مراسم عزادارى اکنون هست با آنچه باید باشد مشخص گردد.
احیاى ارزشهاى انسانى - اخلاقى
منظور از ارزشهاى انسانى - اخلاقى، گروهى از خصلت ها و محاسن اخلاقى است که به حکم عقل عملى هر انسانى ملزم به رعایت آنهاست. هر انسانى با صرف نظر از عقیده و مذهب و اندیشه باید نسبت به آنها حساس باشد. خصلت هایى که تمامى انسانها، در هر سرزمین زیست کنند و در هر زمانى به سربرند، آن را بزرگ مى شمارند و زبان به مدح و ثناى کسانى که آنها را مراعات مى کنند و براى احیاء و توسعه آنها مى کوشند، گشوده و آنان را که چنین ارزشهایى را له مى کنند، مورد نکوهش و شماتت قرار مى دهند. عدالت طلبى، حرّیت و آزادگى، حقّ جویى، عزت خواهى و ذلت گریزى، از جمله این خصلت هاست که همه انسانها بدان ارج مى نهند.
به گواهى مستندات تاریخى و روایى، از جمله علل و انگیزه هاى شکل گیرى نهضت عاشورا، احیاى همین ارزشها بود و از این رو، هر انسان منصفى، هر چند غیر شیعه و غیر مسلمان، در برابر عظمت حماسه خونین طفّ سر تعظیم فرود مى آورد و بر آفرینندگان آن آفرین مى گوید. در عاشورا، ارزشهاى انسانى موج مى زند و هر قطعه اى از آن، گواه عظمت روحى و شخصیت عظیم پدید آورندگان آن است. عاشورا ملاک و معیار انسانیّت را آشکار مى کند و مرز میان آدمیت و سَبُعیّت را توضیح مى دهد.
یا شیعة آل ابوسفیان، ان لم یکن لکم دین و کنتم لا تخافون المعاد فکونوا احراراً فى دنیاکم؛ [49]
اى پیروان آل ابوسفیان، اگر دین ندارید و از قیامت هراسى به دل راه نمى دهید، در دنیاى خود آزاده باشید.
شعار سیدالشهدا(ع) در روز عاشورا این است:
الموت اولى من رکوب العار و العار اولى من دخول النار؛ [50]
مرگ سزاوارتر از پذیرش ننگ است و ننگ سزاوارتر از ورود در آتش.
امام حسین(ع) در آن لحظات حساس و جانسوز، خطاب به لشکر دشمن مى فرماید:
الا و ان الدعى ابن الدعى قد رکز بین اثنتین بین السلة و الذِّلَّة و هیهات منّا الذّلة. [51]
اینها شعارهاى بزرگى است که تا ابدیت مى تواند، شعار و پرچم حرکت هر جامعه اى باشد.
در سخن دیگر امام فرمود:
موت فى عزّ خیر من حیاة فى ذلّ. [52]
و با این وسیله عزت و ذلت، را ملاک انتخاب حیات و موت اعلام کرد. امام حسین(ع) در بیان شرایط حاکمیت سیاسى و رهبرى جامعه، القائم بالقسط قیام به قسط و عدالت خواهى را مطرح کرد. [53] لذا در زیارت اوّل ماه رجب، در برابر مضجع شریف، آن بزرگوار که قرار مى گیرى، گواهى مى دهى:
اشهد انک قد امرت بالقسط و العدل و دعوت الیهما؛ [54]
شهادت مى دهم که تو به دادگرى و عدالت فرمان دادى و دعوت کردى.
این است که مى توان گفت: اساس عاشورا بر عدالت و حریّت و احیاى شخصیت انسانى استوار است و فرهنگ عاشورا، براى پاسدارى و انتقال این پیام به نسلهاى آتى است. به گفته شهید مطهرى(ره):
کلید شخصیت امام حسین(ع) حماسه، شور، عظمت، صلابت و ایستادگى است. [55]
این رمز شخصیّت باید در شعارهاى عزادارى متبلور باشد، تا در درون جامعه، احساس شخصیت و بزرگوارى تزریق گردد. امروزه با توجه به بحران رسانه اى و جنگ نرم افزارى، یکى از مهمترین چالش هاى اجتماعى را مسأله هویت تشکیل مى دهد و حل آن در گرو احیاى واقعى شعارهاى عاشورا است. هیئت هاى عزادارى، در کنار مرثیه و احساس حزن و اندوه، باید بزرگى شخصیت امام حسین(ع) را به یاد آورند و با آموختن این درس از عاشورا، احساس شخصیت و خودباورى را در خود روز افزون گردانند. بزرگترین سرمایه یک جامعه آن است که در خود، احساس شخصیت و منش کند. نسبت به اجتماعهاى دیگر، حس استغنا و بى نیازى داشته باشد. اگر ملتى همه چیز داشته باشد ولى شخصیت خود را ببازد، هیچ نخواهد داشت و خواه ناخواه در ملتهاى دیگر جذب خواهد شد. این خودباختگى است که به قول مرحوم مطهرى در جامعه ما وجود دارد. عیب بزرگ جامعه ایرانى آن است که به حماسه ها، و ارکان شخصیت خود پایبند نیستیم و با یک حرف پوچ زود آن را از دست مى دهیم و در مقابلِ عادات، رسوم، فرهنگ، لباس، زبان و خطّ دیگران تسلیم مى شویم. فرهنگ عاشورا، باید هویّت بخش جامعه باشد، رثاء و مرثیه باید به شکلى باشد که حسّ قهرمانى را در جوانان این مرز و بوم احیا کند. [56] در این صورت است که جامعه مى تواند به راحتى بحران هویّت را پشت سر گذارد.
احیاى ارزشهاى دینى - اسلامى
از دیگر علل و انگیزه هاى حماسه خونین کربلا که در سیره حسینى موج مى زند، احیاى سنتهاى دینى است که در عصر امویان، به ویژه یزیدبن معاویه به تاراج رفته بود. یزید فردى فاسق، شارب الخمر، قاتل انسانها و معلن به فسق بود و شخصیتى چون سیدالشهدا(ع) که پرورده دامن هاى پاک و پرورش یافته بیت رسالت و توحید بود، نمى توانست با او سازش کند: و مثلى لا یبایع مثله. [57]
هدف قیام و دعوت امام حسین(ع) بازگشت به اسلام زمان امیرمؤمنان(ع) و احیاى سیره و روش حکومت پیامبر اکرم(ص) بود:
و انا ادعوکم الى کتاب الله و سنّة نبیّه(ص) فان السنّة قد امیتت و ان البدعة قد احییت. [58]
عدالت طلبى و آزادى خواهى آن حضرت نیز که در بخش پیش با عنوان احیاى ارزشهاى انسانى - اخلاقى از آن یاد شد، در پرتو احیاى ارزشهاى دینى و اسلامى متجلّى مى شود، در واقع ارزشهاى انسانى و اخلاقى، در دامن آموزه هاى دینى و معارف کتاب و احکام سنت است که به شکل صحیح و مطلوب در مسیر سعادت انسانى رشد مى کنند و بارور مى شوند. این کتاب و سنت است که محدوده و مصداق هاى قسط و عدل و آزادى و حریت را تعیین مى کنند و عدالت و حریت واقعى را آموزش مى دهند. لذا در سخنان حضرت اباعبدالله(ع)، ارزشهاى انسانى در کنار آموزه هاى دین مطرح مى شود. در نامه اى به برادر خود محمد حنفیه تأکید دارد:
من از روى تکبّر و خودخواهى و براى افساد و ستم خروج نکردم؛ قیام من براى امر به معروف و نهى از منکر است، من به عنوان یک مصلح در امت جدّم قیام کردم، قصدم آن است که سیره رسول خدا(ص) و على مرتضى(ع) را احیاء کنم. [59]
امام(ع) بر این باور بود:
در شرایطى که به حق عمل نمى شود و کسى از باطل رویگردان نیست، مؤمن باید لقاء پروردگارش را بر چنین زندگى اى ترجیح دهد. [60]
و در روز عاشورا عملاً این باید و ضرورت را به همگان نشان داد. از این رو، در زیارت مخصوص اربعین، گفته مى شود:
فأَعْذَرَ فى الدعاء و مَنَحَ النصح و بذل مهجته فیک لیستنقذ عبادک من الجهالة وحیرةالضلالة؛ [61]
پروردگارا گواهى مى دهم؛ (اباعبدالله(ع)) در دعوت خویش جایى براى عذر و بهانه باقى نگذاشت. و از خیرخواهى دریغ نکرد. جان خود را در راه تو هدیه کرد تا آنکه بندگانت از نادانى و سرگردانى گمراهى رهایى یابند.
فرهنگ عاشورا و زنده نگاه داشتن مکتب خونین حسین(ع) براى احیاى همین اهداف است. در زیارت و سوگوارى، در مرثیه و روضه، عاشقان سیدالشهداء(ع) باید با این آرمانهاى بلند آشنا بشوند و هر ساله تجدید بیعت کنند. سرّ آنکه این اهداف در زیارتنامه هاى آن حضرت که از زبان اولیاى معصوم الهى(ع) نقل گردیده است، تکرار مى شود، یادآورى و تأکید پیروان بر این خط سیر و این شاخصها است. در زیارتنامه اى که جابر جعفى، از امام صادق(ع) روایت مى کند، چنین نقل شده است:
اشهد انک قد اقمت الصلوة و آتیت الزکوة و امرت بالمعروف و نهیت عن المنکر و جاهدت الملحدین و عبدت الله حتّى اتیک الیقین. [62]
جملاتى با مضامین بالا که همگى تأکید بر جنبه هاى احیاى احکام و فرایض اسلامى در سایه قیام حسین(ع) دارند، در بسیارى از زیارتنامه هاى مستند و معتبر، وجود دارد و نشانگر اهمیت توجّه به این ابعاد در قیام کربلا است. حال اگر قرائت کننده زیارت، تنها الفاظ را زمزمه کند ولى از این مفاهیم عارى باشد، همچون کالبد بى روحى مى شود که نمى توان از او حرکت و تلاشى را انتظار داشت، هر رفتار و کارى که به نام سیدالشهداء(ع) زینت مى یابد و در مسیر گرامى داشت عزیزان خونین کربلاست، باید، در کنار گریه و مرثیه و روضه، این اهداف حسین(ع) را آموزش دهد، مردم به خصوص جوانان را با آموزه هاى کتاب و سنت آشنا کند. مجالس مذهبى سوگوارى باید دانشگاهى باشد که پیام وحى را به شکلى بلیغ و رسا در اختیار عموم قرار دهد. چگونه مى توان جامعه اى را که بیگانه با مفاهیم دینى است، و فرایض دین همچون نماز، زکات، جهاد، امر به معروف و نهى از منکر، حجاب، حیا و پاکدامنى، انفاق و دستگیرى از فقراء در آن کم رنگ است، جامعه اى پیرو امام حسین(ع) نامید؟ در حالى که حسین بن على(ع) براى اقامه این فرائض و عینیت اجتماعى آنها، جان خود را تقدیم کرد و با اهداء خون خود و عزیزانش و اسارت اهل بیتش و گرفتار شدن به اعظم مصیبات، نشان داد که آنچه از جان شخصیتى معصوم و ولى الله، مهمتر است، اساس اسلام و ارکان آن است. محافل سوگ و انس شیعیان نیز در مسیر این اهداف باید قرار گیرد تا تمامى عزاداران بر این نکته واقف شوند که عزادارى و گریه و اشک جنبه مقدّمیت دارد و سر پُلى است براى تحقق عملى اسلام در ارکان نظام اجتماعى و فرهنگى و سیاسى و در نظام شخصى و خانوادگى تمامى مردم، این فلسفه اساسى نهضت عاشورا است. جامعه تبعیض آلود، جامعه فاسد، جامعه اى که در آن مردم به دو گروه فقیر و غنى تقسیم مى شوند و حق فقیران به آنان داده نمى شود، آیا مى تواند خود را حسینى بنامد؟ در حالى که شعیب بن عبدالرحمان گوید:
روز عاشورا بر پشت حسین بن على(ع) اثرى مشاهده شد، از زین العابدین(ع) پرسیدند: این نشانه چیست؟، امام(ع) فرمود:
هذا ماکان ینتقل الجراب على ظهره الى منازل الأرامل و الیتامى و المساکین؛ [63]
این اثر انبان هایى است که بر پشت حمل مى کرد و به خانه هاى زنان بى شوهر و یتیمان و مسکینان مى رسانید.
احیاى ارزشهاى معنوى - عرفانى
سومین لایه از انگیزه ها و فلسفه قیام عاشورا که مراسم عزادارى باید با عطر آن معطر گردد و در بحث آسیب شناسى، توجّهى جدّى را مى طلبد، هسته مرکزى و لبّ این نهضت را تشکیل مى دهد و سنگ بناى آن شمرده مى شود، حبّ و عشق به معبود، تقرّب الى الله، یاد و ذکر الهى اساس عاشورا است، همه چیز را فداى دوست کردن و در تماشاى جمال محبوب ازل و ابد غرق شدن و خود را ندیدن. عاشورا دریاى موّاج عشق بازى است، در بیابان تفتیده نینوا، در میان دریاى خون و برق شمشیرها و شیهه اسبان و ناله کودکان و در آن گرد و غبار آنچه بیشتر خودنمایى مى کند، ابتهال، دعا، تلاوت قرآن، نماز و شب زنده دارى است.
عصر عاشورا، آن هنگام که لشکر عمر سعد به سمت خیام حسین(ع) حمله ور شد، سیدالشهدا(ع) برادر خود عباس بن على(ع) را فرستاد تا به عمر سعد پیغام دهد، امشب را به ما مهلت دهید و جنگ را به فردا موکول کنید، باشد یک شبى دیگر را براى پروردگار خویش نماز گذاریم و دعا و استغفار کنیم. تنها خدا مى داند که من چقدر عاشق خواندن نماز براى او، و تلاوت کتاب او، و زیادى دعا و استغفار مى باشم. [64]
خطبه آن حضرت نیز در شب عاشورا، در میان تعدادى اندک از یاران و هزاران نفر دشمن، مملو از گوهرهاى معنوى و دلربا است:
أثنى على الله احسن الثناء و احمده على السرّاء و الضّراء. [65]
تا پایان نماز اوّل وقت آن حضرت در ظهر عاشورا [66] و بالاخره دعاى او در لحظه هاى آخر جان دادن:
اللهم متعال المکان، عظیم الجبروت، شدید المحال، غنى عن الخلائق، عریض الکبریاء، تا آخر که فرمود: صبراً على قضائک یا ربّ لا اله سواک یا غیاث المستغیثین. [67]
که تابلویى عظیم از بزرگى روح و معرفت را به تصویر مى کشد، زیبایى هاى جلوه گر شده در صحنه خونین کربلا است. عاشورائیان ما، باید عاشورا، را این چنین بشناسند و تلاش کنند، در حدّ توان، هر چند اندک، به این اهداف خود را نزدیک کنند. و در این میان، آنچه مهم است هدف گیرى نظام سیاسى جامعه است.
خلاصه سخن آن است که اگر نظام سیاسى جامعه، پیام خود را از عاشورا مى گیرد و اگر مدیریت سیاسى، برگرفته از اهداف حسینى است، نمى تواند، نسبت به اهداف بالا، بى توجه باشد. امام حسین(ع) اگر موفق به تشکیل دولت مى شد، قطعاً احیاى ارزشهاى انسانى و اسلامى و معنوى را به عنوان سه برنامه راهبردى و هدفمند تدریجى خود بر مى گزید و هر حکومت که با شعارهاى عاشورایى به قدرت مى رسد، وظیفه اش دنبال کردن همان اهداف است.
1]. ابومخنف، لوط بن یحیى (م 157) قدیمى ترین مورخ کربلاست. طبرى و شیخ مفید در ارشاد و ابوالفرج اصفهانى در مقاتل الطالبیین، آنچه از حادثه کربلا نقل کرده اند، تقریباً برگرفته از ابومخنف است. براى آگاهى بیشتر ر.ک: رسول جعفریان، تاملى در نهضت عاشورا، ص 15 - 20، انصاریان، قم، 1381.
[2]. تاریخ طبرى، ج 5، ص 456، دارالتراث، بیروت.
[3]. دوازده بند، محتشم کاشانى، بند نهم.
[4]. زیارت عاشورا مفاتیح الجنان.
[5]. تاریخ طبرى، ج 5، ص 456.
[6]. حاجى نورى طبرسى، لؤلؤ و مرجان، ص 148-149، دارالکتاب اسلامیه، 1375 ه ق
[7]. تاریخ طبرى، ج 5، ص 457.
[8]. بحارالانوار، ج 44، ص 286، داراحیاء التراث العربى، بیروت، 1403 ه ق.
[9]. همان، ص 278-296.
[10]. همان ص 283-282.
[11]. وسایل الشیعه، ج 14، باب 37، ح 8، ص 413. مؤسسه ال البیت (ع)، 1414 ه ق.
[12]. همان، ص 483-435.
[13]. همان، ص 458-456.
[14]. همان، ص 494-493.
[15]. ابن قولویه، کامل الزیات، باب ثواب من شرب الماء، ذکر الحسین و لعن قاتله، ص 212.
[16]. سید کاظم یزدى، عروة الوثقى، ج 1، مسأله 25، فى احکام النجاسات .
[17]. وسایل الشیعه، ج 14، ص 524.
[18]. همان، باب 70، ص 521.
[19]. ر.ک: امام خمینى، تحریر الوسیله، ج 1، فى مکان المصلى و مسجده، مسأله 10.
[20]. وسایل الشیعه، ج 5، ابواب مایسجد علیه، باب 16، باب استحباب السجود على تربة الحسین (ع) ص 367-365.
[21]. همان، ج 3، ص 30-29.
[22]. ر.ک: امام خمینى، تحریر الوسیله، ج 1، القول فى احکام المسافر، مساله 8.
[23]. وسایل الشیعه، ج 14، ص 539-537.
[24]. شیخ عباسى قمى، مقاتیح الجنان، زیارت ششم از زیارات مطلقه امام حسین(ع)
[25]. اصول کافى، ج 1، ص 54، دارالکتب الاسلامیه، تهران، 1362 ه ش.
[26]. همان، ص 32.
[27]. شیخ عباسى قمى، منتهى الامال، ج 1، ص 543، انتشارات ایران، امام خمینى.
[28]. استفتائات، ج 2، ص 28، دفتر انتشارات اسلامى، چاپ اول، 1372ه ش.
[29]. لؤلؤ و مرجان، ص 176.
[30]. موسوعة کلمات الامام حسین، ص 336؛ تذکرة الخواص، ص 217.
[31]. ر.ک: المکاسب، ج 1، ص 309-308، کنگره برگذاشت شیخ انصارى، 1415 ه ق .
[32]. ر.ک: لولو و مرجان، ص 98 - 136 - 156 - 160 - 162.
[33]. همان، ص 170.
[34]. ر.ک: همان، ص 185-184-162.
[35]. ر.ک: امام خمینى، استفتائات، جلد، ص 27 - 28.
[36]. نک به حاجى نورى لؤلؤ و مرجان، ص 185 و 190.
[37]. ر.ک: سى نکته هزار ساله، ص 117، شوراى سیاستگذارى ائمه جمعه، 1375ه ش.
[38]. ر.ک: امام خمینى، قیام عاشورا در کلام و پیام امام خمینى، تبیان، دفتر سوم، ص 88 - 89 و 92 - 93.
[39]. نک به: سید حسین میرجهانى، البکاء للحسین(ع)، ص 488 - 494.
[40]. ر.ک: حماسه حسینى، ص 66 - 92، مجموعه آثار، ج 7، صدرا، 1377ه ش.
[41]. نک به: علامه مجلسى، بحارالانوار، ج 44، ص 288 - 296. باب ثواب البکاء على مصیبته.
[42]. ر.ک: شهید مطهرى، حماسه حسینى، ص 108 - 109.
[43]. ر.ک: موسوعة کلمات الامام الحسین(ع)، ص 325 و 329.
[44]. نک به: حماسه حسینى، مجموعه آثار، ج 17، ص 109 - 110.
[45]. نک به: قیام عاشورا، در کلام و پیام امام خمینى، ص 55 و 58.
[46]. نک به: مجله حکومت اسلامى، شماره 25(دفتر اول ویژه نامه).
[47]. حماسه حسینى، مجموعه آثار، ج 17، ص 88.
[48]. علامه مجلسى، بحارالانوار، ج 44، ص 299.
[49]. موسوعة کلمات الامام الحسین(ع)، ص 504.
[50]. همان، ص 499، بحارالانوار، ج 44، ص 193.
[51]. همان، ص 423، شهید مطهرى، حماسه حسینى، ص 186.
[52]. همان، ص 499.
[53]. شهید مطهرى، حماسه حسینى، 157.
[54]. مفاتیح الجنان.
[55]. حماسه حسینى، ص 53.
[56]. نک به: همان، ص 54 - 60.
[57]. موسوعة کلمات الامام الحسین(ع)، ص 283.
[58]. همان، ص 315 - 316.
[59]. موسوعة کلمات الامام الحسین(ع)، ص 291.
[60]. بحارالانوار، ج 44، ص 381.
[61]. مفاتیح الجنان.
[62]. همان.
[63]. بحارالانوار، ج 44، ص 190 - 191.
[64]. همان، ص 391 - 392.
[65]. همان، ص 392.
[66]. ونک به: موسوعة کلمات الامام الحسین(ع)، ص 444 - 445.
[67]. همان، ص 509 - 510.

آسیب غلو در عزاداری های محرم

آسیب غلو در عزاداری های محرم
گفتاری از آیت الله سید احمد خاتمی
یکی از آسیبهای عزاداری ها در ایام محرم طرح مسائل غلوآمیز در عزاداری‌هاست “حسین اللهی شدن”! “زینب اللهی شدن”! و از این رهگذر خود را مقدس جلوه دادن. قرآن کریم از غلو نهی می کند “یا اهل الکتاب لا تغلوا فی دینکم ولا تقولوا علی الله الا الحق.” (1) ای اهل کتاب، غلو در دین نکنید و بر خدا جز حق نگویید. “قل یا اهل الکتاب لا تغلوا فی دینکم.” (2) ای اهل کتاب در دینتان غلو نکنید. پیامبر(ص) فرمود: “ایکم والغلو فی الدین فانما هلک من کان قبلکم بالغلو فی الدین”(3.) از غلو در دین بپرهیزید، گذشتگان شما با غلو در دین هلاک شدند. امامان ما شدیدترین برخورد را با غلات داشتند. امیرالمومنین(ع) فرمود: “اللهم انی بریء من الغلاه کبراءه عیسی بن مریم من النصاری اللهم اخذلهم ابدا ولا تنتصر منهم احدا”(4)؛ خدایا من از غلات بیزارم همانند بیزاری حضرت عیسی از نصاری. خدایا آنها را تا همیشه خوار کن و هیچ کدام از آنها را یاری مکن. و برخی از غلاتی را که مدعی ربوبیت مولا علی(ع) بودند سوزاند(5.) امام صادق(ع) فرمود: “احذروا علی شبابکم الغلاه لا یفسدوهم فان الغلاه شر خلق الله یصغرون عظمه الله و یدعون الربوبیه لعبادالله و الله ان الغلاه اشر من الیهود النصاری و المجوس و الذین اشرکوا”(6)؛ از جوانان خود از شر غلات بر حذر باشید مباد آنها را فاسد کنند همانند غلات بدترین بندگان خدا هستند عظمت خداوند را تحقیر کرد و ادعای خدایی برای بندگان خدا دارند. به خدا قسم غلات بدتر از یهود و نصاری و مجوس و مشرکان هستند. امام رضا(ع) فرمود: “لعن الله الغلاه ... لا تقاعدوا هم ولا تصادقوا هم و ابراء منهم بریء الله منهم”(7)؛ خدا غلات را لعنت کند... همنشین اینها نشوید طرح دوستی با آنها نریزید، همان گونه که خداوند از انها برائت جسته شما هم برائت بجویید.
در رابطه با غلات چهار کتاب زیر خواندنی است:
1.الجذور التاریخیه و النفسیه للغلو و الغلاه تالیف سامی العزیزی؛
2.شبهه الغلو عنه الشیعه تالیف دکتر عبدالرسول غفار؛
3.پژوهشی درباره طوایف غلاه تا پایان غیبت صغری و موضع ائمه در این باره تالیف اسکندر اسفندیاری،
4.غالیان کاوشی در جریان ها و برآیندها تالیف نعمت الله صفری فروشانی.
با این همه انزجاری که ما از اهل بیت(ع) از غلات می بینیم متاسفانه می بینیم که همچنان در برخی از عزاداری ها باز نمونه هایی از غلو مطرح می شود که تاثیر فراوانی در تخریب چهره ائمه(ع) داشته و دارد و سبب می شود چهره شیعه که پیوسته چهره ای دین مدار و منطقی بوده، چهره ای تحریف شده و نادرست معرفی گردد.
پی نوشتها:
1.سوره نساء، آیه 171.
2.سوره مائده، آیه 77.
3.مسند احمد بن حنبل.
4.بحارالانوار، ج 25، ص 284.
5.بحارالانوار، ج 18، ص /552 مستدرک الوسائل، ج 18، ص 17.
6.بحارالانوار، ج 25، ص 266.
7.اهل البیت فی الکتاب و السنه.

آسیب‌شناسی محرم و عزاداری آن
قسمت دوم
5. طرح موارد سست معارف اسلامى‏
مطرح کردن موارد سست معارف اسلامى و ورود خواب در عرصه معارف و یا ملاقات هاى دروغین. اعتقادى که با خواب درست شود با خواب هم مى‏رود. در کجاى معارف اسلامى داریم که اهل بیت(علیهم السلام) کسى را با خواب و رؤیا هدایت کرده باشند، در کجاى سیره اهل بیت ملاقات با ولى الله الاعظم به این ابتذالى در آمده است که هم اینک در کتاب ها نوشته و در جلسات گفته مى‏شود. آقایى در کتابش مى‏نویسد: عیال اینجانب مکرر حضور امام زمان‏ شرفیاب شده است! و یا آدرس امام زمان(عج) این است!! اینها نه تنها خدمت به امام زمان(عجل الله تعالى فرجه ‏الشریف) نیست بلکه ضربه به این اعتقاد مقدس است که بیش از 350 آیه قرآن تأویل به آن شده و ده ها دلیل محکم و متقن دارد. مرحوم علامه سید مهدى‏ بحرالعلوم که از اعاظم علماى امامیه است مى‏گوید در زمان غیبت کبرى براى بعضى از حاملین اسرار و علماى ابرار توفیق تشرف حاصل می گردد و به دیدار امام نائل مى‏شوند ولى چون مأمور به کتمان دیدارند حکم خدا را در پوشش اجماع‏ ابراز مى‏دارند.(36) شیخ انصارى این نظر را پذیرفته و فرموده، در غایت ندرت است(37) حصول آن را براى او حدى من العلما قبول ‏کرده است.(38) آیت‌الله العظمى وحید خراسانى بارها فرمودند ملاقات در غیبت کبرى به دو صورت واقع مى‏شود؛
1. ملاقات ‏در حال اختیار؛
2. ملاقات در حال اضطرار.
ملاقات در حال اختیار منحصر به افرادى نظیر سید بن طاووس است که‏ احیاناً امام را دیده و شناخته و از او کسب فیض کرده‏اند اما ملاقات در حال اضطرار مربوط به افرادى است که در حال ‏گرفتارى شدید به ذیل عنایت امام توسل مى‏شوند و امام خود یا توسط افرادى که دارند از او دستگیرى مى‏نمایند و نیز فرمودند آنها که در اثر لیاقت و شایستگى به فیض دیدار موفق مى‏شوند به کسى نمى‏گویند.
این مدعیان در طلبش بى خبرانند
آن را که خبر شد خبرى باز نیامد
از مراجع عظام تقلید چنین سؤال شده است: برخى از افراد در جلسات یا عزادارى ادعاى ارتباط با معصومین خصوصاً امام زمان(عجل الله تعالى فرجه ‏الشریف) کرده و بدینوسیله ‏ضمن استفاده‏هاى مادى، از احساسات دینى مردم سوء استفاده مى‏نمایند و اینگونه مسائل در جلسات مختلف ‏خصوصاً مجالس زنانه رو به ازدیاد است. با توجه به ادعاى ارتباط با معصومین و واسطه بودن آنان و برخى تبعات ‏اخلاقى که موجب سست شدن اعتقادات مردم به مسائل دینى مى‏شود مستدعى است نظر مبارک را درباره شرکت در این جلسات و هرگونه تقویت و ترویج این افراد بیان فرمایید؟
از مراجع عظام تقلید سؤال شده است: برخى مداحان شعرهاى نامناسب خوانده مانند "من حسین اللهی‏ام" یا "قلاده سگ به گردن انداخته" یا "صداى سگ در می ‏آورند" وظیفه ما در برخورد با این افراد چیست؟ آیت‌الله العظمى‏تبریزى فرمودند: مداحى و خواندن اشعار در مجالس اهل بیت(علیهم السلام) باید طورى باشد که موجب وهن شیعه نباشد و بهانه ‏به دست دشمنان شیعه ندهد. در مجالس اهل بیت(علیهم السلام) باید اشعارى خوانده شود که فضایل آن بزرگواران بیان شود و مصائب و مظلومیت آنها براى مردم گفته شود. ائمه از ما نخواسته‏اند که خود را به صورت حیوان در آوریم آنچه که از ما خواسته‏اند این است که مؤمن صالح باشیم و اخلاق ما اخلاقى باشد که از آن بزرگواران رسیده است.
آیت‌الله العظمى صافى چنین پاسخ داده‏اند
ادعاى ارتباط خاص با حضرت حجت عجل الله تعالى فرجه ‏الشریف در زمان غیبت، دروغ است و شرکت در مجالسى که چنین ادعاها می شود حرام است و مؤمنین باید بى اساس‏ بودن چنین ادعا را براى مردم بیان کنند که گمراه نشوند.
آیت‌الله العظمى سیستانى:
این افراد دروغگو و دجالند و در صورتی که امکان هدایت آنها نباشد باید مردم را متوجه نموده تا از آنان دورى کنند.
آیت‌الله العظمى تبریزى:
این مطالب اساس ندارد و تقویت و ترویج این امور موجب وهن مذهب و جایز نیست ‏مؤمنین باید با شرکت نکردن در این مجالس و تذکر دادن به افراد کارى کنند که این مجالس از بى رونقى تعطیل شود.(39)
خواب و مکاشفه‏
خواب و مکاشفه براى خود بیننده حجت نیست تا چه رسد به دیگران؛ و از خواب بدتر مکاشفاتى است که‏ بعضى‏ها مدعى آنند. مرحوم ملااحمد نراقى که از اساتید شیخ انصارى است می فرماید بعضى از علماى امامیه قول و فعل معصوم که در خواب صادر شود را حجت دانسته‏اند، اما اکثریت قریب به اتفاق علما بر خلاف این قول مشى‏ نموده‏اند. در روایت حسنه ابراهیم بن‌هاشم وارد شده که امام صادق(علیه السلام) در جواب سائلى که از افسانه خواب ابى بن کعب‏ سؤال نموده فرمود: "ان دین الله اعز ان یرى فى النوم"؛ دین خدا عزیزتر از آن است که در خواب دیده شود. سرانجام مى‏فرماید آنچه مسلم است حجیت کلام معصوم در بیدارى است و وضع عادى، نه در خواب و رؤیا؛ و روایات دیگر را هم توجیه کرده و سرانجام قول مشهور- عدم حجیت- را پذیرفته است. اینجانب بر این باورم خواب ‏شخص معصوم حجت است نیازى نیست که معصوم شاهدى در بیدارى بر آن بیابد زیرا که شیطان را راهى بر معصومین نیست. مرحوم میرزاى قمى نیز در کتاب قوانین مسئله را طرح و حجیت آن را مردود دانسته است. ممکن است رؤیا صادقه باشد ولى حجت شرعى ندارد. به هر حال ورود خواب، و مکاشفات در عرصه معارف اسلامى به عنوان یک مبنا موجب طرح سست معارف ‏اسلامى شده و اگر خواب مقدس شد چون راهى براى اثبات و نفى آن نیست حربه‏اى مى‏شود به دست شیادان که از این ‏رهگذر دروغ هاى خود را جا بیاندازند. در پایان عرض مى‏کنم من منکر برخى از ملاقات هاى راستین که از ناحیه بزرگان‏ بیان مى‏شود و نیز مکاشفات صادقانه نیستم، لکن معتقدم که اینها نباید مبنا قرار گیرد.
6- جدایى دین از سیاست‏
برخى مى‏خواهند چنین وانمود کنند که آنها ولایتى‏تر از مسئولان نظامند. در مجالس عزادارى مى‏گویند ما مى‏خواهیم گریه کنیم کارى به سیاست نداریم. در حالى که خود معصومین را ما "ساسها لعباد" سیاستمداران خلق مى‏خوانیم. "کان فى بنى اسرائیل یسوسهم انبیاءهم"؛ انبیاء سیاستمداران بنى‏اسرائیل بودند. در یک سو لائیک‏ها، سکولارها دم از جدائى دین از سیاست مى‏زنند و از یک سو متحجرین در پى جدائى دین از سیاست‏اند. و این دو گروه در حقیقت دو تیغه یک قیچى هستند که اسلام ناب محمدى(صلی الله علیه و آله و سلم) را قیچى مى‏کنند.
لازم به ذکر است نمى‏گوئیم مجالس مذهبى ما همانند کانون اى حزبى محل جار و جنجال هاى سیاسى باشد، اما اینکه در رابطه با اصل نظام اسلامى بى تفاوت باشند این آسیب جدى است. نظامى که با رنج هاى بسیار به دست آمده‏است. جلسات عزادارى اهل بیت کاملاً سیاسى بود، هم تولى داشت و هم تبرى. در شرایط آن چنانى دیدند تبرى کار سختى بود اما داشتند.
7. اظهار مطالب موهن‏
اظهار مطالب موهن و تحقیر غیر مطلوب اهل بیت، تحقیرى که تنها در دربار پادشاهان ظالم پاداش دارد در بارگاه امامان معصوم چیزى جز خوارى نیست به عنوان نمونه:
هر کى مى‏خواد هر چى بگه
من سگ کوى زینبم‏
بهشت جاودان ز تو
کران و بیکران ز تو
سلطنت جهان ز تو
من سگ کوى زینبم
اهل بیت ذلت را براى پیروانشان نمى‏پسندند: "لا ینبغى للمؤمن ان یذل نفسه"؛ سزاوار نیست مؤمن خود را ذلیل ‏کند؛ البته تواضع و ابراز محبت به اهل بیت ذلت نیست.
از مراجع عظام تقلید سؤال شده است: برخى مداحان شعرهاى نامناسب خوانده مانند "من حسین اللهى‏ام" یا "قلاده سگ به گردن انداخته" یا "صداى سگ در مى‏آورند" وظیفه ما در برخورد با این افراد چیست؟ آیت‌الله العظمى‏تبریزى فرمودند: مداحى و خواندن اشعار در مجالس اهل بیت(علیهم السلام) باید طورى باشد که موجب وهن شیعه نباشد و بهانه ‏به دست دشمنان شیعه ندهد. در مجالس اهل بیت(علیهم السلام) باید اشعارى خوانده شود که فضایل آن بزرگواران بیان شود و مصائب و مظلومیت آنها براى مردم گفته شود. ائمه از ما نخواسته‏اند که خود را به صورت حیوان در آوریم آنچه که از ما خواسته‏اند این است که مؤمن صالح باشیم و اخلاق ما اخلاقى باشد که از آن بزرگواران رسیده است.(40)
اینها برخى آسیب‌هاى محتوایى عزاداری ها و اینک مى‏پردازیم به آسیب‌هاى شکلى:
آسیب‌هاى شکلى‏
1. استفاده از موسیقى مبتذل‏
از آسیب‌هاى شکلى عزاداری ها، استفاده از موسیقى‏هاى لهوى و حرام در عزاداری هاست. برخى مداحان ‏ترانه‏هاى طاغوتى دیروز و یا ترانه‏هاى لس‌آنجلسى امروز را گوش مى‏دهند؛ آهنگ همان آهنگ است محتوا را عوض‏ مى‏کنند. این قطعاً حرام است نمى‏توان به بهانه انجام مستحبى، مرتکب حرام شد. مرحوم شیخ اعظم انصارى مى‏فرماید: "الا ترى انه لایجوز ادخال السرور فى قلب المؤمن و اجابته بالمحرمات آیا نمى‏بینى که جایز نیست شاد کردن مؤمن و اجابت دعوت او با محرمات باشد." اسلامى که مى‏گوید قرآن را حق ندارید با لحن اهل فسق بخوانید قطعاً این اسلام ‏اجازه نمى‏دهد که از آهنگ هاى حرام در عزاداری‌ها استفاده شود. نبى اکرم(صلی الله علیه و آله و سلم) فرمود: "اقرأ و القرآن بالحان العرب و اصواتها و ایاکم و لحون اهل الفسق و اهل الکبائر"(41)؛ قرآن را با لحن عربى بخوانید و از لحن هاى اهل فسق و گناهان کبیره بپرهیزید. و یا در بعضى عزاداری ها دیده مى‏شود به جاى آنکه‏ نوحه خوانى شود تنها آهنگ مى‏نوازند و زنجیر مى‏زنند، اینها بى‏تردید تحریف عزادارى است و مورد رضاى سالار شهیدان نیست. از مراجع عظام تقلید پرسیده شده است که: استفاده از آلات موسیقى مانند ارگ در مراسم عزادارى ‏چطور است؟
مقام معظم رهبرى آیت‌الله العظمى خامنه ‏اى فرموده ‏اند:
استفاده از آلات موسیقى مناسب با عزادارى سالار شهیدان نیست و شایسته است مراسم عزادارى به همان صورت متعارفى که از قدیم متداول بوده برگزار شود.
آیت‌الله العظمى بهجت فرموده ‏اند:
آنچه موجب وهن عزادارى است باید اجتناب شود. استعمال آلات موسیقى ‏در عزادارى خالى از اشکال نیست.
آیت‌الله العظمى تبریزى:
استفاده از آلات موسیقى در عزادارى حرام است.(42)
2- اکتفا به مداحى‏
اکتفا به مداحى و سینه‏زنى دیگر آسیب مجالس عزادارى است. درست است که این شورها و عشقها و سینه‏زنى‏ها و حالها در نهایت تقویت دین است، ما به سهم خودمان خوشحالیم از این که ببینیم به جاى این که جوانان در مجالس گناه باشند در این مجالس حضور یابند. لیکن سخن این است که اگر این شورها با شعور گره نخورد، ماندگار نخواهد بود. لیکن متأسفانه در برخى مجالس تنها اکتفا به مداحى می شود. و این آسیب پذیرى آنگاه عمق بیشترى پیدا مى‏کند که ملاحظه کنیم کم کم مجالس فاتحه هم باین سمت و سو مى‏رود که تنها مداح دعوت مى‏کنند در حالى که این‏ مجالس از فرصتهاى مناسب توجه دادن مردم به دین و قیامت است اهل بیت(علیه السلام) مى‏پسندیدند که مجالسى که به نام آنها شکل مى‏گیرد مجالس محتوایى باشد. حضرت امام صادق(علیه السلام) به عبدالله بن حماد بصرى فرمود: "بلغنى ان قوماً یأتونه یعنى الحسین من نواحى الکوفه و ناساً غیرهم و نساء، یندبنه و ذلک فى النصف من شعبان‏ فمن بین قارء یقرء." - محتمل است یعنى قرآن مى‏خوانند و محتمل است که کتاب مى‏خوانند - اخبار مناقب " و قاص‏ یقص و نادب یندب و قائل یقول المراثى فقلت له نعم جعلت فداک قد شهدت بعض ما تصف فقال الحمد الله الذى ‏جعل فى الناس من یفد الینا و یمدحنا و یرثى علینا و جعل عدونا من یطعن علیهم من قرابتنا او من غیرهم یهد دونهم و یقبحون ما یصنعون"(43)؛ به من گزارش دادند که زن و مرد نیمه شعبان به زیارت امام حسین(علیه السلام) مى‏آیند، - قرآن مى‏خوانند - کتاب مناقب ‏مى‏خوانند، قصه‏هاى اهل بیت را مى‏گویند، روضه خوانى و مرثیه سرائى دارند گفتند آرى فدایت شوم در برخى از این ‏مراسم من بوده‏ام حضرت فرمود سپاس خداى را که در بین مردم کسانى را قرار داد که ما را مدح مى‏کند براى ما مرثیه‏ مى‏خوانند و از دشمنان ما کسانى از نزدیکان و غیر نزدیکان ما کسانى را قرار داد که تهدید کنند آنها را و رفتار زشتشان را تضییع نمایند. شهید مطهرى گوید: معلوم مى‏شود فلسفه این کار گریستن به تهدید دشمن و تقبیح کار آنهاست. مجالس عزادارى در طول تاریخ منشأ روشنگرى ره‏یابى به حقیقت بوده است. خطیبان خطابه مى‏خواندند و مرثیه سرایان مرثیه سرایى حداکثر ثوابش ثواب ذکر است. پیامبر حلقه علم را بر حلقه ذکر ترجیح داد. در روایتى آمده ‏است: "و خرج رسول الله(صلی الله علیه و آله و سلم) فاذا فى المسجد مجلسان مجلس یتفقهون و مجلس یدعون الله تعالى و یسألونه فقال‏ کلا المجلسین الى خیر امّا هؤلاء فیدعون الله و اما هؤلاء فیتعلمون و یفقهون الجاهل هؤلاء افضل بالتعلیم ارسلت ثم‏ قعد معهم."(44) پیامبر گرامی (صلی الله علیه و آله و سلم) از منزل خارج شد به طرف مسجد آمد دید در مسجد دو مجلس است یک مجلس، مجلس آموزش‏ دین است و مجلس دیگر مجلس دعا. فرمود هر دو مجلس خوب است اینان دعا مى‏کنند و اینان آموزش مى‏بینند و آموزش مى‏دهند. اینان افضلند که من براى تعلیم مبعوث شدم. آنگاه حضرت در مجلس آموزش دین نشست.
اکتفا به مداحى و سینه‏زنى دیگر آسیب مجالس عزادارى است. درست است که این شورها و عشقها و سینه‏زنى‏ها و حال ها در نهایت تقویت دین است، ما به سهم خودمان خوشحالیم از این که ببینیم به جاى این که جوانان در مجالس گناه باشند در این مجالس حضور یابند. لیکن سخن این است که اگر این شورها با شعور گره نخورد، ماندگار نخواهد بود. لیکن متأسفانه در برخى مجالس تنها اکتفا به مداحى می شود.
مجالسى که در آن تعلیم و تعلم معارف دینى است بوستان هاى بهشت است: "عن رسول الله(صلی الله علیه و آله و سلم) اذا امررتم بریاض الجنه فارتعوا قالوا یا رسول الله و ما ریاض الجنه قال حلق الذکر فان لله‏ سیارات من الملائکه یطلبون حلق الذکر فاذا اتوا علیهم حفّوا بهم." (45) پیامبر اکرم(صلی الله علیه و آله و سلم) فرمود آنگاه که گذر به بوستان هاى بهشت کردید بهره‏مند شوید. گفتند اى رسول خدا بوستان هاى ‏بهشت کجاست؟ حضرت فرمود حلقه‏هاى یاد خدا؛ همانند خداوند را فرشتگان بسیارى است که به دنبال حلقه‏هاى ذکر خدا مى‏گردند وقتى حلقه ذکر یافتند آنها را احاطه مى‏کنند.
"قال بعض العلماء حلق الذکر هى مجالس الحلال و الحرام کیف تشترى و تبیع و تصلى و تصوم و تنکح و تطلق وتحج و اشباه ذلک."(46) بعضى از علماء گفته‏اند حلقه‏هاى ذکر مجالس حلال و حرام است؛ چگونه بخرى، چگونه بفروشى، نماز بخوانى، روزه بگیرى، نکاح و طلاق داشته باشیم، حج انجام دهى.
اکثر مشتریان مجالس با حال مذهبى را جوانان تشکیل مى‏دهند، مطلوب ائمه از جوانان تفقه در دین بوده امام‏باقر(علیه السلام) فرمود: لو اتیت بشاب من شباب الشیعه لایتنفقه فى الدین لادبته.(47) اگر جوانى از جوانان شیعه را نزدم بیاورند که آموزش دینى ندارد تحقیقاً تأدیبش مى‏کنم. سخن این نیست که مداحى نباشد سخن اینست مانند گذشته هر کسى کار خودش را که خطیب براى مردم‏ قرآن، حدیث، فقه بگوید مداح هم مرثیه سرائى که در این صورت که شور و شعور توأم شده نقش آفرینى مى‏کند و مهم‏تر از اینها مسئله رهبرى اندیشه جوانان است که باید قطعاً به دست عالمان دین شناس تحصیل کرده حوزه‏هاى‏ علمیه باشد.
3- برخورد کاسبکارانه‏
دیگر آسیب عزاداریها برخورد کاسبکارانه با این مقوله است که از مصادیق بارز استئکال به اهل بیت(علیه السلام) است که در روایات مورد نکوهش قرار گرفته است و هر چه هم تورم بالا مى‏رود با قیمت هاى نجومى، قیمت را بالا مى‏برند! امام صادق(علیه السلام) فرمود: "من اراد الحدیث لمنفعه الدنیا لم یکن له فى الاخره نصیب و من اراد به الاخره اعطاه الله ‏خیر الدنیا و الاخره"(48) ؛ آن کس که حدیث را براى منفعت دنیا بخواهد در آخرت بهره‏اى ندارد و آن کس که حدیث را براى خدا و آخرت‏ بخواهد خداوند خیر دنیا و آخرت را به او عطا خواهد کرد. حضرت امام(علیه السلام) فرمود: از راه ما - حدیث ما، محبت ما و مانند آن - ارتزاق نکن.(49) " یا اباالنعمان لا تستأکل بنا الناس فلا یزیدک الله بذلک الافقراً." از راه ما ارتزاق نکن که خداوند بر فقرت خواهد افزود.(50) این مربوط به آنان است که برخورد کاسبکارانه با معارف، مدایح، مراثى اهل بیت(علیه السلام) دارند و همانند کالا با آن ‏برخورد مى‏کنند. حساب آنان که تنها براى خدا در عرصه نشر معارف و گسترش فضایل و مناقب اهل بیت تلاش‏ مى‏کنند و مردم از سر عشق به خاندان عصمت و طهارت به آنها هدیه مى‏دهند، طبق تصریح روایات معصومین از اینان ‏جداست و اینان مورد نکوهش نیستند.
ج. راهکارها
براى مقابله با این آسیب‌ها توجه به چند نکته ضرورى است و به دنبال آن طرح خود را در این زمینه تقدیم مى‏کنم.
1. آن که پیوسته در بیان و نقد این آسیب‌ها توجه داشته باشیم که اصل عزادارى آسیب نبیند. نباید به گونه‏اى‏ انتقاد کرد که برپا کننده مجلس مداح، خطیب و مانند آن به کلى دلسرد شوند.
2. باید در رابطه با این آسیب‌ها همان شیوه‏اى را که در فقه آمده آرام و به تدریج مقابله صورت گیرد. بسیارى از این نابسامانی‌ها با نصیحت، موعظه و منطق قابل حل است نباید به گونه‏اى برخورد شود که موجب لجبازى بیشتر گردد.
3. باید این آسیب‌ها آن قدر از سوى بزرگان مطرح شود که ناهنجارى و ضد ارزش بودن اینها به صورت یک ‏گفتمان و فرهنگ در آید؛ این هم نیاز به شجاعت دارد هم آبرو دادن براى دین نباید از جوسازیها هراسید و باید به ‏تکلیف عمل کرد.
در دیدارى که هفته قبل با برخى از مراجع عظام تقلید داشتم نکات آموزنده‏اى از برخورد صریح بزرگان با غلو شنیدم که عبرت‏آموز است.
آیت‌الله العظمى صافى فرمودند: ذاکرى نزد آیت‌الله العظمى بروجردى خواند:
هذه فاطمه بنت الاسد
اقبلت تحمل لاهوت الابد
یعنی: این فاطمه بنت اسد است که خداى ابدى را با خود حمل مى‏کند. آن مرحوم برخورد کرد و دیگر اجازه ادامه مداحى را به او نداد و وقتى یکى از بزرگان در این رابطه وساطت کرد آقاى بروجردى فرمود ما نباید از کنار غلو سطحى بگذریم. بعد آن مرحوم فرمود شنیدم مداحى مى‏خواند:
تو به این جمال و خوبى چه به طور جلوه آئى
ارنى بگو به آن کس که بگفت لن ترانى
این غلو است چرا این گونه اشعار در مداحی‌ها خوانده مى‏شود. از شاگردان امام شنیدم امام در مجالس روضه خوانى بر درست خواندن مقتل و رعایت موازین بسیار مصر بودند.
علماء دین پاسدار مکتبند؛ نباید بگذارند از هیچ ناحیه‏اى مکتب آسیب ببیند، بزرگانى که سر سلسله جنبان دین ‏در بلدند بر این مطلب حساس باشند اگر دیدند خطیبى غلو مى‏گوید، مداحى غلو مى‏گویند ملاحظات را کنار بگذارند و نهى از منکر کنند، ممکن است برخى جوسازى کرده حتى آبروریزى کنند اما قطعاً خداوند جبران خواهد کرد که "ان الله یدافع عن الذین آمنوا..."؛ خداوند از مؤمنان دفاع خواهد کرد.
4. باید در عرصه انتقاد هم از افراط و تفریط خوددارى کنیم. نمى‏توان هر روایتى که منقبتى بلند از مناقب ‏اهل بیت(علیهم السلام) را گفته است و در حد فهم ما نیست بلافاصله رمى به غلو کنیم. که فرمودند: "نزلونا عن الربوبیته و قولوا فیناما شئتم"؛ ما را از خدائى پایین بیاورید آنگاه هر چه در فضلمان خواستید بگویید. یا هر مطلبى که به گوشمان خورد و ما در کتابها آن را ندیده بودیم آن را رمى به کذب کنیم که این عکس مطلوب را نتیجه مى‏دهد و یا در جانب تفریط از جوسازی ها بهراسیم، در مقابل غلو صریح موضع نگیریم، در مقابل دروغ صریح موضع نگیریم که مبادا ما را رمى به ضد ولایت کنند که ما باید مصداق "الذین یبلغون رسالات الله و یخشونه ولا یخشون احداً الا الله"؛ آنان که رسالت الهى خود را انجام داده و تنها از او خشیت- خوف همراه با تعظیم - داشته و جز از خدا از کسى دیگر خشیت ندارند، باشیم.
5. در این رابطه طرحى در سال ‏1368 خدمت مقام معظم رهبرى ارسال کرده‏ام که خلاصه آن این است که باید جریان مداحى در کشور سامان یابد. این سامان باید از سوى خود مداح ها باشد نه دولتى که قطعاً نتیجه نمى‏دهد؛ به این‏ ترتیب که مداحان هر استان مثلاً از هر پنجاه مداح یک نفر نماینده تعیین کنند، اینها در تهران جمع شوند مثلاً تعداد حدود پنجاه مداحى که منتخب مداحان کشورند مجمع عمومى باشند از بین خود 7 یا 9 نفر را به عنوان مجمع مرکزى ‏مداحان برگزینند. این مجمع عهده دار ساماندهى امر مداحى در امور ذیل گردد:
1. از علما مجتهد تاریخ در حوزه بخواهند در ابواب مقتل همه معصومین درست را از نادرست مشخص کنند، به ‏این ترتیب که از کل مداح ها بخواهند که آنچه مثلاً در رابطه با حضرت اباالفضل(علیه السلام) مى‏خوانند ارسال کنند و اینها در جمع عالمان مجتهد تاریخ در حوزه ارزیابى گردد؛ آنچه دروغ صریح است اعلام شود و آن ‏چه پرورش روضه است و یا قطع به کذب آن نیست اعلام شود به این ترتیب به تدریج چه بسا به تهیه مقتل عصرى می‏رسیم.
2. آموزش مداحى را در کشور سامان دهند و این عرصه مقدس را از ابتذال موسیقى لهوى حفظ کنند.
3. تخلفات حرفه‏اى را معرفى کرده و خود شیوه برخورد را تبیین کنند.
4. در مناسبت هاى ویژه هم شعر و هم سبک جدید مناسب را به مداح ها عرضه کنند.
5. مداحان شایسته را تشویق و به رسانه‏ها اعلام کنند و به مداحان خاطى ابتدا تذکر کتبى دهند و در ادامه ‏برخورد قانونى کنند. - برخورد قانونى که خود مجمع مرکزى مداحان مشخص مى‏کند - و برخى وظائف دیگر.
جهت ساماندهى این تشکیلات براى دوره اول این انتخاب نماینده‏اى از سوى مقام معظم رهبرى مدظله ‏نظارت کنند تا افراد صالح گزینش شوند. براى ادوار بعدى خود همین مجمع آیین نامه نوشته و جهت سلامت جریان ‏نماینده مقام معظم رهبرى فیلتر نهایى باشد.
این پیش نویس آن‏ چیزى است که در رابطه با مداحى به نظر مى‏رسد. روشن است که نظرات عزیزان مى‏تواند این پیش نویس را کامل و قابل عرضه کند.
والسلام علیکم و رحمه الله برکاته‏ ـ سید احمد خاتمى ـ 16/6/84 ـ 2 شعبان المعظم 1326
پی نوشت ها:
36. عوائد الایام، ص‏700.
37. رسائل شیخ انصارى.
38. کفایه الاصول، ج‏2، ص‏70.
39. مسائل جدید از دیدگاه علما و مراجع تقلید.
40. مسائل جدید از دیدگاه علما و مراجع تقلید، ج‏4، ص‏111 و ص‏112.
41. وسائل الشیعه، ج‏4، باب 24 ابواب قرائة القرآن، ص‏858، ح‏1.
42. مسائل جدید از دیدگاه علما و مراجع تقلید.
43. کامل الزیارات، باب 108، ح‏1، با تصحیح علامه امینى.
44. منیه المرید، ص‏106.
45. همان.
46. همان.
47. المحاسن، ج‏1، ص‏357. میزان الحکمه، ج‏4، ص‏1401- کلمه شباب -.
48. اصول کافى، ج‏1، ص‏46.
49. اصول کافى، ج‏2، ص‏338.
50. امالى شیخ مفید، ص‏182